Zouden we dode mensen kunnen gebruiken als bloeddonors?

Op 14 juni van dit jaar werd de Wereld Bloeddonordag gehouden. In Nederland bedanken we die dag alle bloeddonoren voor hun vrijwillige steun. In Engeland hebben ze hier een week van gemaakt, waarschijnlijk vanwege de afname van het aantal bloeddonoren. Zij zagen het aantal bloeddonoren in tien jaar tijd met 40 procent dalen, waardoor er tijdens de National Blood Week bloeddonoren niet alleen worden bedankt, maar vooral nieuwe donoren worden geworven.

In België is het Rode Kruis onlangs de actie gestart "Bloed geven doet leven". Hiervoor heeft het Rode Kruis een website opgericht waar je kan zien aan welke bloedgroep er een tekort is. Met name de bloedgroep B-negatief is vaak moeilijk te verkrijgen.

Sanquin, de Nederlandse bloedbank, blijft echter vaag over de hoeveel bloed die ons land precies heeft. Ik sprak met een persvoorlichter van Sanquin, die mij vertelde dat Nederland geluk heeft met zoveel toegewijde vrijwillige bloeddonoren. Zij wilde niet verder uitweiden om hoeveel liter het precies gaat, maar het lijkt erop dat de bloedvoorziening in ons land goed geregeld is.

Maar in de rest van de wereld is het dus veel minder goed gesteld met de bloedvoorziening. Een van de redenen hiervoor is dat mensen vaak geen bloed durven te doneren omdat ze niet goed tegen naalden kunnen of bang zijn om flauw te vallen.

Er is echter een groep die hier geen last van heeft en wel veel bloed af zou kunnen staan: overleden mensen. Als we mensen niet verplichten om te doneren, waarom zouden we het bloed van dode mensen niet gewoon kunnen gebruiken?

Nu hoor ik je denken: "Natuurlijk kan dit niet," maar dit is niet helemaal waar. Het klopt inderdaad dat het een wat gecompliceerde onderneming is, maar onmogelijk?

Rusland heeft vroeger al eens geëxperimenteerd met lijken als bloeddonoren. Dit experiment, getiteld 'Cadaveric Blood Transfusion', werd in 1930 voor het eerst uitgevoerd door de chirurg Sergei Yudin. Hij kwam er achter dat het bloed, mits goed bewaard, nog prima bruikbaar was. In Amerika en Europa heeft dit idee van kadaverbloed wegens ethische redenen nooit voet aan de grond gekregen.

Ethische redenen die ik in dit artikel ga omzeilen om op zoek te gaan naar een (potentiële) oplossing voor het toenemende bloeddonorentekort.

Om achter de potentiële hindernissen te komen die het gebruik van kadaverbloed kunnen bemoeilijken, heb ik achtergrondonderzoek gedaan, met Sanquin gebeld en een arts gesproken. Hieruit kwamen de volgende complicaties naar voren:

Beide partijen moeten tot een overeenstemming komen

We leven in een democratie, dus je loopt tegen democratische 'problemen' aan. Eén daarvan is dat beide partijen hun toestemming moeten geven voor die donatie en het gebruik van bloed. Bij orgaandonoren werkt dit via een donorformulier. Aangezien bloed ook gewoon een orgaan is, kan deze dus prima op dit formulier worden toegevoegd.

Zolang de donor dit vakje heeft aangevinkt en dat de ontvanger op het moment zelf kan laten weten (of dit door middel van dit formulier al eerder heeft gedaan) lijkt er op dit punt wat mij en Sanquin betreft geen problemen te zijn.

Volgens Ed Slot, secretaris Medische Zaken Concernstaf van Sanquin, loop je in het kader van de wet en regelgeving wel tegen nog een probleem aan. Volgens de wet mogen we enkel het bloed van levende mensen oogsten, waardoor het gebruik van dode mensen voor bloedtransfusies simpelweg niet is toegestaan. Het zou echter, in geval van nood, voor de hoge heren uit Den Haag geen probleem moeten zijn om dit snel aan te passen.

Aan het doneren van bloed zitten vele regels gebonden

Hier stuiten we al op een iets groter probleem: de regulatie omtrent het doneren van bloed. Sanquin hanteert hiervoor strenge regels, wat natuurlijk logisch is aangezien ons lichaam nogal afhankelijk is van dit vloeibare goedje. Op de internetsite van Sanquin staat een aantal basisregels waarmee je van tevoren alvast kunt controleren of je in aanmerking komt voor het doneren van bloed. Je mag namelijk geen bloed doneren als je: - Ooit in je leven drugs hebt gespoten;
- Als man ooit seks hebt gehad met een andere man;
- Na 1980 zelf een bloedtransfusie hebt ontvangen;
- Tussen 1 januari 1980 en 31 december 1996 in totaal zes maanden of langer in het Verenigd Koninkrijk bent geweest;
- Een ernstige ziekte hebt gehad of last hebt van hart- of vaatziekten (hier zijn uitzonderingen op).

Deze punten zijn na iemands overlijden allemaal te achterhalen. Je kan het bloed naderhand testen op het gebruik van drugs of HIV. Daarnaast zullen er altijd gegevens zijn van een eventuele bloedtransfusie in 1980 of een lang verblijf in het Verenigd Koninkrijk tussen 1980 en 1996. Ditzelfde geldt uiteraard voor eerdere hart- of vaatziekten.

Tot nu toe nog geen onoverkomelijke problemen.

Maar we zijn er nog niet, want voordat je van Sanquin bloed mag doneren, moet je eerst een vragenlijst van meer dan 60 vragen invullen. Omdat veel van deze punten door middel van bloedtests of eerdere gegevens gecontroleerd kunnen worden, is het niet nodig om ze allemaal te behandelen. De punten die na je overlijden het lastigst te controleren zijn, heb ik samen met de heer Slot doorgenomen:

Hebt u de laatste maanden koortsende ziekte/perioden met koorts gehad, tatoeages laten aanbrengen, acupunctuur gehad, in het oorlel een gaatje of piercing aan laten brengen, contact gehad met het bloed van iemand anders of zelf drugs gespoten?

"Dit zijn inderdaad punten die na het overlijden lastig te controleren zijn," gaf Slot toe. "Nu wijzen we een potentiële donor direct af wanneer deze één van deze vragen bevestigend zal antwoorden. Maar wanneer de nood aan de man is en er sprake is van een ernstig bloedtekort, zou je een paar van deze regels kunnen laten varen. De controle op een tatoeage of piercings is nu puur uit voorzorg, maar hoeven in die situaties niet per sé voor hele ernstige complicaties te zorgen."

"De bloedtesten die wij momenteel uitvoeren zijn niet 100% betrouwbaar," gaat hij verder. "Als de potentiële donor een paar dagen voor de bloedtest namelijk een infectie heeft opgelopen, is dit lang niet altijd direct zichtbaar in de bloedtest. Daarom zijn deze vragenlijsten voor ons zo belangrijk. "

Bloedtransfusies van overleden personen zijn hiermee dus volledig op eigen risico. Maar hé: no risk, no fun.

Het proces zal snel moeten verlopen

Dit is iets wat vaststaat. Bloed blijft na het overlijden niet lang goed. Het is dus zaak om het zo snel mogelijk uit het lichaam te pompen. In sommige gevallen gaat dit makkelijker dan in andere. Wanneer iemand thuis komt te overlijden moet dit voor het ambulancepersoneel geen probleem zijn. In het ziekenhuis kan dit al helemaal snel gebeuren, maar voor mensen die buiten deze plekken komen te overlijden is dit een ander verhaal.

Nu gebeurt het niet zo heel vaak dat er niet binnen een paar uurtjes ambulancepersoneel aanwezig kan zijn, maar bij vliegtuigrampen, Het instorten van mijnen, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen of schipbreuken ligt dit natuurlijk anders. Hier is dan ook geen oplossing voor. Dat neemt natuurlijk niet weg dat er nog genoeg 'dood' bloed overblijft.

Een probleem is echter dat het bloed na het moment van overlijden al snel begint te klonteren. Mary Roach schreef in haar boek Stiff: "Zo'n 6 tot 8 uur na het overlijden is het bloed in een dood lichaam nog steriel en kunnen de rode bloedcellen nog zuurstof opnemen." Dit is wel weer afhankelijk van een aantal factoren, zoals de omgevingstemperatuur en de temperatuur van het lichaam van de overledene, maar binnen dit tijdsbestek zou het bloed dus geoogst moeten worden.

Prof dr. D.A. Legemate vertelde mij in een mail dat je het klonteren van het bloed zou kunnen voorkomen door de overledene vlak voor het overlijden bloedverdunners te geven, zoals heparine. Maar Slot is het hier niet mee eens: "Door het gebruik van bloedverdunners verander je de biologische samenstelling van het bloed. Ik zeg niet per sé dat het dan helemaal niet meer bruikbaar is, maar veel ontvangers zouden hier bijvoorbeeld ernstig ziek van kunnen raken." Bloedverdunners toedienen is misschien niet helemaal een goede oplossing, maar een tijdsbestek van 6 tot 8 uur moet voor het ambulancepersoneel in de meeste gevallen genoeg zijn.

Het bloed zal op een andere manier uit het lichaam moeten worden gehaald

Misschien is dit wel het grootste probleem waar we tegenaan zouden lopen bij een globaal tekort aan bloed. In mijn verbeelding zouden we de overleden mensen ondersteboven kunnen hangen, een gaatje in de nek prikken en het bloed opvangen, maar volgens Slot is dit niet zo gemakkelijk. "Bij levende bloeddonoren wordt het bloed rondgepompt door het hart. Wanneer wij bloed prikken bij een persoon komt dit bloed dankzij de druk die erachter zit, automatisch in de bloedzak terecht. Wanneer iemand komt te overlijden stopt het hart, waardoor de bloedcirculatie stil komt te liggen. Wij hebben niet de technieken om zonder deze natuurlijke bloeddruk het bloed uit een lichaam te halen."

Ik vroeg aan Slot of dit gedaan zou kunnen worden middels een vacuümpomp. "Bij het gebruiken van een vacuümpomp zou je niet meer dan een paar honderd milliliter bloed kunnen oogsten. Het probleem is dan dat je de bloedvaten vacuüm zuigt, waardoor er geen bloed meer doorheen kan stromen. Je zou misschien kunstmatig een onderdruk kunnen creëren waardoor je nog meer bloed probeert halen uit het lichaam, maar ook deze opbrengst zal minimaal zijn."

Ik moest denken aan het experiment van de Russen, maar ook hier bleek dat de opbrengst minimaal was en dat het bloed met name werd gebruikt voor kleine bloedtransfusies en bloedtesten.

Slot en ik zijn het er allebei over eens dat een paar honderd milliliter bloed per overledene veel te weinig zou zijn voor een bruikbare bloedtransfusie. Daarnaast zou het gezien de moeite, tijd en kosten die het met zich meebrengt, gewoon niet rendabel zijn.

Ergens klinkt dit een beetje raar. We leven inmiddels in de 21e eeuw, we maken de ene ruimtereis naar de andere en creëren zwarte gaten in Zwitserland, maar het zou niet mogelijk zijn om de volle 5 liter bloed uit een dood lichaam te halen?

Dat Sanquin hier momenteel de technieken niet voor heeft, wil natuurlijk niet zeggen dat dit helemaal niet kan. De verschillende vaat- en transplantatie-artsen die ik heb gesproken konden mij hier ook geen antwoord op geven, maar je zou hier natuurlijk kunnen denken aan het creëren van een kunstmatige hartslag waar het bloed op een 'natuurlijke' wijze uit het dode lichaam geoogst kan worden.

In een artikel van Real Clear Science opperen ze een techniek die verdacht veel in de buurt komt van mijn verbeelding. Hier wordt er namelijk een grote naald, die vastzit aan een omvangrijke buis, in de nek gestoken, waarna het lichaam ondersteboven wordt gehangen en de zwaartekracht de rest van het werk doet (Zou deze techniek dan toch mogelijk zijn?).

Het komt uiteindelijk hier op neer: als we in een post-apocalyptische wereld zouden leven waar bijna geen bloed meer voorhanden is, zou lijkenbloed mogelijk een oplossing kunnen zijn, mits we alle huidige regels aan onze laars lappen en niet schromen om een lijk ondersteboven leeg te pompen om de volle 5 liter eruit te halen.

We zijn op zoek naar stagiairs die graag willen schrijven over alles wat met menselijke vooruitgang te maken heeft. Mail alejandro.tauber{at}vice.com** **voor info!