Identiteit

Waarom bloeden uit je vagina lange tijd taboe was (en soms nog steeds is)

Janelle Monae in de woestijn met haar vulvajurk aan

Het verschil tussen de vulva en de vagina is voor veel mensen nog onbekend terrein, hoe een clitoris er precies uitziet weten we sowieso pas net, en waarom vrouwen überhaupt menstrueren is ook voor wetenschappers nog een vraag zonder sluitende antwoorden.

In het boek V – van vulva tot vagina (Uitgeverij Pluim) staan essays van zeven schrijvers over HPV, de menstruatiecyclus, pilmoeheid en de schaamtecultuur rondom het vrouwelijk geslacht. Hieronder lees je alvast een ingekorte versie van de bijdrage van Mariah Mansvelt-Beck, over het eeuwenoude taboe rondom de menstruatiecyclus. Vanaf morgen, 20 februari, kan je het boek kopen.

Videos by VICE


Taboe

De helft van de wereldbevolking, zo’n 3,5 miljard vrouwen, wordt op een gegeven moment ongesteld. Dat is een teken van gezondheid en vruchtbaarheid, en dus een volstrekt normaal verschijnsel. Toch voelt het vaak als iets wat geheim moet worden gehouden en waar je je voor moet schamen, zelfs nu nog, in de eenentwintigste eeuw. Die schaamte verraadt zich al in kleine dagelijkse handelingen. Hoe vaak heb jij bijvoorbeeld je tampon of maandverband stiekem in je hand of mouw verstopt wanneer je naar de wc ging?

Een echt gesprek hebben we er zelden over, terwijl er zoveel vragen zijn. Wat heb je erover geleerd op school, wat heb je er thuis van meegekregen? En wat weet je inmiddels van je eigen cyclus? De meeste apps die je helpen je cyclus bij te houden, gebruik je omdat je zwanger probeert te worden of omdat je dat juist wilt voorkomen. Het educatieve aspect komt meestal op de tweede plaats, terwijl er nog genoeg valt te leren. Hoe vaak word je op volwassen leeftijd nog door je menstruatie verrast? Weet jij of je vriendinnen liever tampons, maandverband of een cup gebruiken, en waarom? En wat zijn de voor- en nadelen van die producten?

Omdat zaken die je veel kunnen leren over je lichaam en gezondheid amper worden besproken, stellen we zelden de juiste vragen aan zorgverleners. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor je gezondheid. Wat is bijvoorbeeld de norm voor menstruatiepijn of bloedverlies, en in hoeverre val jij binnen of buiten de norm? Weet je wat je kunt doen als je tot die groep vrouwen behoort (33 procent) die bovenmatige pijn ervaart van haar menstruatie?

Het nut van onze menstruatie

Het nut van onze menstruatie wordt nog steeds niet volledig begrepen. Dat we zo’n groot deel van ons leven menstrueren, is eigenlijk iets van de afgelopen paar decennia. Vroeger lag de leeftijd waarop meisjes geslachtsrijp werden hoger, waren vrouwen veel vaker zwanger en gaven ze veel langer borstvoeding, waardoor ze gedurende verschillende perioden niet menstrueerden. Als je kijkt naar andere zoogdieren, zijn wij de uitzondering in plaats van de regel. Samen met een paar vleermuis- en spitsmuissoorten en een aantal primaten, zoals de chimpansee en orang-oetang, zijn we alleen met onze ongesteldheid. Andere zoogdieren hebben wel een menstruatiecyclus maar worden niet ongesteld. Wij hebben een ‘open menstruatie’, terwijl andere zoogdieren een gesloten variant hebben. In die gesloten variant wordt het bloed dat zich tijdens de cyclus aan de baarmoederwand bindt weer opgenomen door het lichaam. Bij ons en andere ‘open’ menstruerende dieren gebeurt dit maar ten dele en wordt ongeveer een derde van het bloed via de vagina uitgescheiden, want bij mensen en nog een aantal diersoorten is de opgebouwde baarmoederwand veel dikker dan bij de meeste zoogdieren. Die dikkere wand is wellicht nodig om het complexere embryo goed tot ontwikkeling te laten komen. Het bloedverlies dat je bijvoorbeeld bij honden of paarden ziet, is geen menstruatie, maar is een gevolg van de ovulatie: bloedvaatjes in de vaginawand gaan kapot door de druk van het bloed.

1550570882842-MariahYoni
Dit is Mariah Mansvelt-Beck – zij is tevens de oprichter van tamponbedrijf Yoni

Pas sinds 1930 is er een wetenschappelijke verklaring voor hoe de vrouwelijke cyclus in elkaar zit. Allerlei misvattingen hebben eeuwenlang ongestoord kunnen doorwoekeren. Iets wat niet begrepen wordt, kan aan de ene kant als iets heiligs en krachtigs worden gezien, maar aan de andere kant ook als potentieel gevaarlijk. Zo ontstaan er (ongeschreven) regels en reinigingsrituelen om dat gevaar in te dammen.

Hoewel er sprake is van een kentering, rust er in veel kringen nog steeds in mindere of meerdere mate een taboe op menstruatie, en heus niet alleen in samenlevingen en culturen die ver van de onze af staan. Het woord taboe komt van het Polynesische tapua, en dat betekent zowel ‘heilige’ als ‘menstruatie’. In patriarchale samenlevingen wordt de menstruatie gezien als een teken van minderwaardigheid en binnen bijna alle religies wordt ze beschouwd als iets onreins, waardoor menstruerende vrouwen ongeschikt werden geacht voor deelname aan ceremonies of zelfs de dagelijkse gang van zaken.

De belangrijkste filosofen uit de westerse oudheid hadden al een mening over menstruatie. Zo dacht Plato (circa 427 – circa 347 voor Christus) dat de baarmoeder een autonoom onderdeel van het vrouwelijk lichaam was met eigen, meestal negatieve emoties, wat de noodzaak tot bloeden verklaarde. Aristoteles (circa 384 – circa 322 voor Christus) concludeerde dat vrouwen veel soorten voedsel niet konden verteren en dat dat zich ophoopte in hun aderen. Wanneer die vol waren, stroomden ze over. Menstruatiebloed wees dus op de lichamelijke, emotionele en intellectuele inferioriteit van de vrouw. Het bloed zou bij direct contact zelfs levensgevaarlijk zijn: seks met een menstruerende vrouw zou leiden tot afwijkingen. In zijn Naturalis Historia (77 na Christus) schreef Plinius de Oudere dat menstruatiebloed giftig was: het zou zaden onvruchtbaar maken, insecten doden, bloemen laten verwelken, en de aanraking van een menstruerende vrouw zou zelfs miskramen kunnen veroorzaken. Zijn boek diende als opzet voor latere encyclopedieën.

Menstruatie en religie

In veel religieuze teksten is de boodschap duidelijk: menstruatie staat gelijk aan onreinheid. In de Bijbel staat bijvoorbeeld dat niet alleen de vrouw die ongesteld is zelf zeven dagen onrein is, maar dat ook ieder die haar aanraakt dat wordt, tot de avond daarna. Plekken waarop de vrouw heeft gezeten of gelegen zijn onrein, en wie die plekken aanraakt moet zichzelf en zijn kleding wassen (Leviticus 15:19-24). Zo werd een culturele basis gelegd om vrouwen uit te sluiten uit het dagelijks leven. Ook in de islam mogen vrouwen tijdens de menstruatie veel religieuze en rituele functies niet uitvoeren om het potentiële gevaar van onreinheid te weren. Menstruerende moslima’s doen niet mee aan de vijf dagelijkse gebeden, mogen de Koran niet aanraken en kunnen ervoor kiezen niet te vasten tijdens de Ramadan (waarbij de gemiste vastendagen later moeten worden ingehaald). Volgens sommige orthodox joodse stromingen is een vrouw niet alleen tijdens haar ongesteldheid onrein, maar ook in de week die daarop volgt. Bijna de helft van de maand mogen vrouwen niet knuffelen, handen vasthouden of op welke manier dan ook fysiek contact met hun man hebben. Tot de jaren zeventig golden deze regels voor alle joodse vrouwen, sindsdien alleen voor getrouwde vrouwen binnen bepaalde stromingen.


Deze voorbeelden klinken extreem, maar de overtuiging dat menstruatiebloed giftig is bleef meer dan duizend jaar officieel onbetwist. Nog in 1920 verscheen een studie van een populaire Amerikaanse arts waarin geconcludeerd werd dat menstruerende vrouwen giftige stoffen, menotoxines genaamd, via de huid afscheiden, waardoor bloemen zouden verwelken.

In het Europa van de twintigste eeuw was de opvatting dat menstruerende vrouwen geen melk of boter mochten karnen, mayonaise klutsen of tafelzuren inmaken nog vrij gangbaar, wat vanuit wetenschappelijk oogpunt complete lariekoek is. Het is dan ook geen toeval dat Procter & Gamble in 2014 een campagne in India lanceerde voor het maandverbandmerk Whisper, met de dubbelzinnige slogan ‘Touch the pickle’.

Het idee dat menstruatie onrein of ‘vies’ is, zorgt ervoor dat de meeste vrouwen er nu nog steeds liever over zwijgen. Daardoor wordt er vaak op een dubbelzinnige manier gerefereerd aan ongesteldheid in plaats van met duidelijk taalgebruik. Naar schatting zijn er wereldwijd zo’n vijfduizend eufemismen voor menstruatie, zoals ‘de tijd van de maand’, ‘shark week’ of, wellicht wat ouderwets, ‘de vloek van Eva’. We weten inmiddels beter, maar veel mythen zijn hardnekkig en er worden nog steeds grapjes over ongesteldheid gemaakt. En dan heb ik het nog niet eens over de overdreven stereotyperingen van hormonale vrouwen en hun slechte humeur gehad.

Vrouwelijke hygiëne

Als je kijkt naar de volle schappen en de royale keuze in de supermarkt van tegenwoordig is het lastig te geloven, maar tot een eeuw geleden moesten vrouwen zelf oplossingen bedenken om met bloedverlies om te gaan. Tampons en maandverband waren er nog niet. Je kon doeken gebruiken, het gewoon laten lopen of opgerolde papyrusbladeren in je vagina stoppen, als een primitieve voorloper van de tampon. Zonder handige oplossingen was de menstruatie een beperkende factor in het leven van de meeste vrouwen. Je voelde je onprettig in het openbaar en werken was minder vanzelfsprekend, om van het fysieke ongemak nog maar te zwijgen. De opkomst van het feminisme, toen werd gestreden voor het vrouwenkiesrecht en het recht op een werkend leven buitenshuis, ging hand in hand met het eerste commerciële succes van maandverband. Dat was zo rond 1920.

Het bestaande taboe bood de industrie een prachtige kans: de menstruatie was een probleem waar zij met haar producten oplossingen voor kon bieden. Comfortabel maandverband en later tampons vergemakkelijkten het leven van vrouwen inderdaad aanzienlijk. Ze hebben veel betekend voor de vrijheid van vrouwen en de mogelijkheid om carrière te maken en deel te nemen aan de samenleving.

De industrie hield het taboe echter ook in stand, omdat het haar doelen diende. Lange tijd domineerde zij alle openbare communicatie over menstruatie. Die was erop gericht dat vrouwen gingen geloven, en dat geldt voor velen nog steeds, dat menstruatie geen normaal verschijnsel is maar vooral iets onhygiënisch, bijna een medisch probleem dat opgelost moet worden. Menstruatie hoort geen onderwerp van gesprek te zijn, maar moet worden weggestopt en verbloemd. Dit laatste liefst zo letterlijk mogelijk: iedereen kent ze wel, de reclames voor maandverband met alle mogelijke geurtjes uit een tropische tuin, om te voorkomen dat men iets anders ruikt. Woorden als ‘vrouwelijke hygiëne’ of ‘maandverband’ tonen aan hoe het onderwerp gemedicaliseerd werd en nog steeds wordt. Zo is het een bron van diepe schaamte gebleven. Dat begint nu gelukkig eindelijk te veranderen.

De eerste maandverbanden werden nog discreet verpakt, zodat er niets aan de verpakking af te lezen was. Dit veranderde in de jaren zestig met de tweede feministische golf. Er werd gestreden voor gelijkheid op de werkvloer en in de maatschappij, en in die periode kwamen nieuwe, verbeterde producten op de markt met toepasselijke namen als ‘New Freedom’, ‘Carefree’ en ‘Stayfree’. Veel van die merken bestaan nu nog. De discrete verpakkingen en reclames werden ingeruild voor campagnes die pragmatischer waren en de producten in beeld brachten of hun functie directer durfden te benoemen. Desondanks werd het Engelse woord ‘period’ (menstruatie) pas in 1985 voor het eerst uitgesproken, in een tv-reclame voor Tampax. Reclame voor fem care-producten was tot 1972 zelfs verboden op de Amerikaanse televisie.

Als je in het archief van The New York Times tussen 1850 en 2000 op zoek gaat naar het woord ‘tampon’, krijg je 255 hits. Meer dan de helft van de artikelen dateert uit de jaren tachtig van de vorige eeuw en gaat over het toxischeshocksyndroom, de besmetting van de vagina met stafylokokken of de streptokokkenbacterie door het gebruik van uiterst absorberende tampons (tamponziekte). Menstruatie werd langzamerhand dus wel vaker besproken, maar dat ging dan vooral over de veiligheid van de tampon. In de jaren negentig gingen dioxine en de link met kanker een steeds grotere rol spelen. De aanzet tot een openhartige dialoog over ongesteldheid als een onderdeel van het leven was nog steeds ver te zoeken.

In hoeverre is menstruatie nu nog een taboe, en in hoeverre is dat een probleem? Moeten we het er met iedereen over kunnen hebben? Moet het een publieke aangelegenheid worden, of mag het ook privé zijn? Je zou kunnen denken dat de strijd nu wel gestreden is, maar volgens een rapport van unicef en de who (Wereldgezondheidsorganisatie) uit 2015 hebben wereldwijd minstens 500 miljoen meisjes en vrouwen geen toegang tot adequate faciliteiten om op een veilige en hygiënische manier ongesteld te worden. In Nederland heeft 19 procent van de jonge meisjes geen informatie ontvangen over wat het inhoudt ongesteld te worden en wat ze kunnen verwachten van de eerste keer. Dakloze vrouwen en vluchtelingen hebben vaak geen toegang tot ongesteldheidsproducten. Ook voor arme gezinnen zijn die producten vanwege de prijs vaak onbereikbaar, terwijl het geen luxeproducten zijn: ze zijn voor bijna alle meisjes en vrouwen van levensbelang.

Going viral

‘The period is finally having a moment,’ kopte Newsweek in het voorjaar van 2016; de Volkskrant publiceerde in de zomer van 2018 Emma Curvers’ stuk ‘Waarom ongesteld zijn opeens cool is’; Meghan Markle schreef in 2017 over het belang van aandacht voor menstruatie in Time – en die trend zet wereldwijd door. De teneur van deze artikelen: ongesteld zijn is niet langer iets waar alleen in achterkamertjes over gepraat mag worden, maar iets wat je openlijk kunt claimen. Menstruatie is hot en hashtags als #onmyperiod zijn inmiddels doodnormaal.

Behalve door bedrijven, de gezondheidsindustrie en activisten wordt er ook op veel andere manieren aandacht gevraagd voor het onderwerp menstruatie. In 2015 liep muzikant Kiran Gandhi de marathon van Londen uit zonder maandverband of een tampon te gebruiken. Ze deelde een foto van haar overwinning, waarop ze te zien is met een grote rode vlek in haar kruis, die viral ging. Insta-dichter Rupi Kaur (bekend geworden op Instagram en doorgebroken in 2014 met haar dichtbundel Melk en honing) postte een foto van zichzelf, liggend op bed, volledig aangekleed, met een bloedvlek in haar broek, die het internet bijna lamlegde.

Menstruatie en alles daaromheen is niet meer weg te denken uit het publieke debat. Zo is het een punt van discussie of de overheid of bedrijven zelf moeten beslissen over het al dan niet geven van menstruatieverlof. In meerdere Aziatische landen is wettelijk vastgelegd dat vrouwen één of twee dagen per maand vrij kunnen krijgen. In Italië werd in 2017 een gelijksoortig wetsvoorstel gedaan, maar dat werd afgewezen. Ook internationale bedrijven zoals Nike kennen een dergelijk verlof. Niet iedereen is voor. Critici stellen dat menstruatieverlof de positie van de vrouw wellicht eerder verzwakt in plaats van versterkt, en op sociale media gaat de volgende quote rond: ‘Anything you can do, I can do bleeding.

En hoe om te gaan met educatie en voorzieningen rond menstruatie op scholen, in gevangenissen, voor daklozen, vluchtelingen en in ontwikkelingslanden? Zakenvrouw Nancy Kramer richtte de organisatie Free the Tampons op, die zich inzet om tampons vrij beschikbaar te maken op scholen en binnen bedrijven. Er zijn ook talloze initiatieven om vrouwen en meisjes in ontwikkelingslanden toegang te geven tot veilige producten en educatie, zoals Afripads en Be Girl.

Wat deze discussies in elk geval hebben bewerkstelligd is menstruatie bespreekbaar maken en op de politieke agenda plaatsen. Beleidsmakers kunnen er niet meer omheen en moeten er nu wel over nadenken. Hopelijk leidt dit tot een meer uniform beleid en meer begrip.