Een kijkje in de mysterieuze wereld van suïcidale dieren

Ik hoorde voor het eerst over suïcidale dieren toen ik een tarsier in het echt zag, een spookdiertje dat je vooral op de Filipijnen tegenkomt. Deze ieniemienie Yoda-achtige beestjes zijn nachtdieren, haten geluid en verafschuwen menselijk contact: aapjes waar, bijvoorbeeld, een selfie mee wordt genomen – en dit weet ik omdat ik meeging met een selfie-tour door een zogenaamd ‘tarsier reservaat’ – zouden hierdoor hun kleine hoofdjes tegen de tralies van hun kooitje kunnen gaan beuken, totdat ze erbij neervallen. Ik kwam hier natuurlijk pas achter toen ik het reservaat verlaten had, maar ik voelde me afschuwelijk.

Maar spookdiertjes zijn niet de enige dieren die soms neigen naar zelfmoord. Verhalen over dieren die zelfmoord plegen bestaan al eeuwenlang. Aristoteles schreef over een hengst die zichzelf de afgrond in stortte toen hij erachter kwam dat hij met zijn moeder had lopen krikken. Ook dierenexperts en de media zijn al jaren in de ban van dit intrigerende fenomeen: wetenschappers weten nog steeds niet waarom gezonde walvissen zich in hele groepen het strand opwerpen, en lemmingen zijn vooral populair geworden omdat ze zichzelf naar het schijnt massaal van kliffen afgooien.

De fascinatie omtrent dit onderwerp lijkt ergens tijdens het Victoriaanse tijdperk in Engeland te zijn ontstaan. In 1845 verscheen er een artikel in een Londense krant over een hond die zichzelf had proberen te verdrinken. Nadat ze hem meerdere keren hadden gered, “rende hij toch weer het water in en hield uiteindelijk z’n hoofd lang genoeg onder water zodat hij verdronk.” Tussen 1870 en 1880 kwamen er steeds meer verhalen naar boven: een eend die zichzelf had verdronken en een kat die zichzelf, na de dood van haar kittens, aan een tak had opgehangen. Al deze voorbeelden leken voort te vloeien uit het nieuwe idee dat dieren, net als mensen, een gevoelsleven hebben en pijn en lijden hen bespaard zouden moeten worden.

In de afgelopen jaren worden er steeds meer verhalen verspreid over dieren die zelfmoord plegen nadat ze door mensen afschuwelijk mishandeld zijn. In 2011 heeft een beer in China, die in gevangenschap zat, haar eigen welpje verstikt toen ze merkte dat er een extreem pijnlijke katheter in de buik van het kleine beestje ingebracht zou worden voor een beetje gal. Daarna heeft ze zichzelf dood gemaakt. Een getuige van deze grimmige ‘galboerderij’ vertelde aan de website Reminbao.com:

“De moeder ontsnapte uit haar kooi toen ze haar baby uit angst hoorde brullen. Een medewerker wilde namelijk een naald in de maag van het beestje prikken om er gal uit te halen… Het lukte de moederbeer niet om het welpje los te krijgen dus heeft ze het beestje tegen zich aangedrukt en verstikt. Ze liet daarna het welpje los en rende zichzelf dood tegen een muur.”

Barbara King, antropologe en schrijver van het boek How Animals Grieve, zegt dat vanuit een wetenschappelijk oogpunt de term zelfmoord wat dubieus is, omdat er dan bewezen zou moeten worden dat dieren bewust dood willen. “Hoe kan je dit betrouwbaar testen?” vraagt ze.

Maar dolfijnen zouden weleens de beste aanwijzing kunnen zijn dat er wel degelijk zelfmoorden in het dierenrijk plaatsvinden, zegt King. Ze zegt dat dolfijnen hun adem kunnen inhouden totdat ze stikken als er op ze gejaagd wordt of als ze gevangen worden genomen. “Dolfijnen zijn dieren die bewust ademhalen en zijn zo slim dat ze zelfs kunnen plannen, dus misschien is zelfmoord ook wel een optie.”

Dokter David Pena-Guzman van de San Francisco State University schreef al uitgebreid over dit onderwerp, en gelooft dat dieren zeker in staat zijn tot zelfdestructie. “Er is bewijs dat dieren een rijk emotioneel leven hebben,” zegt hij. “Ze ervaren ook negatieve emoties die voorbodes van zelfmoord zouden kunnen betekenen zoals ptss, depressie en tijden van rouw.”

Volgens Pena-Gusman kunnen huisdieren zelfs sterven van verdriet als ze hun baasje verliezen, net zoals dat wij ontroostbaar zijn als ons huisdier ons verlaat. “Dieren van wie het baasje sterft kunnen daar kapot van zijn,” zegt hij. “Soms verzinken ze in zo’n diepe en donkere depressie dat ze hun zin in het leven verliezen. Ze stoppen dan met eten en gaan dood.”

Een psychiater van de universiteit in Cagliairo, Antonio Preti, denkt dat deze ideeën eerder een projectie van onze menselijke emoties op dieren is. Hij vertelde aan de BBC dat huisdieren doodgaan omdat hun sociale omstandigheden verstoord worden: “Het dier maakt niet bewust de keuze om dood te gaan; het dier is gewoon zo gewend dat hun baasje het eten geeft dat ze van niemand anders meer iets willen aannemen.”

Andere experts zeggen dat sommige zogenaamde zelfmoordgevallen eigenlijk door andere factoren te verklaren zijn. Volgens hen zijn walvissen bijvoorbeeld sociale dieren. Als één van hen ziek wordt en uit veiligheid naar ondieper water zwemt, volgt de rest. Ze doen dat niet per se omdat ze een einde aan hun leven willen maken.

Ook lemmings plegen geen zelfmoord – dit is een oude legende die we aan Disney te danken hebben. Als een groep lemmings te groot wordt, hebben ze niets meer te eten in hun directe omgeving. Hierdoor moeten ze met z’n allen naar een andere plek. Ze zoeken nieuwe leefgebieden op en kunnen daarbij om het leven komen, ze kunnen van een steile helling vallen of verdrinken in een rivier.

Ook al komen ze er in de wetenschappelijke wereld niet uit of dieren wel of niet zelfmoord kunnen plegen, volgens Pena-Guzman hebben dieren ons wel veel geleerd over zelfmoord onder mensen. “Het merendeel van onze kennis over zelfmoord, en de verschillende oorzaken, komen voort uit conclusies van dieronderzoek,” zegt hij.

“En die conclusies kunnen we alleen trekken als er dus inderdaad sterke parallellen blijken te zijn - biologische, neurologische, psychologische, cognitieve en sociale - tussen mensen en dieren die te maken hebben met zelfmoord. En die parallellen zullen het idee versterken dat dieren in staat zijn om zelfmoord te kunnen plegen.”

Dit artikel verscheen eerder op VICE AU.