Foto’s van de laatste jaren van Richard Klinkhamer

Laura Cnossen (24) maakte een fotoboek over Richard Klinkhamer, de schrijver die dertig jaar geleden zijn vrouw Hannelore vermoordde. Na dertien jaar huwelijk, geteisterd door wederzijds wantrouwen en ruzies over voornamelijk geld, sloeg Klinkhamer zijn vrouw tijdens een worsteling de schedel in met een koevoet. Vastbesloten niet opgepakt te worden begroef hij haar onder het schuurtje achter hun huis in Groningen.

Tien jaar later, toen de nieuwe bewoners de tuin aan het omspitten waren, werd haar lichaam gevonden, en werd Klinkhamer veroordeeld voor doodslag. Hij moest zeven jaar brommen. Na zijn vervroegde vrijlating in 2003 werd het manuscript dat Klinkhamer kort na Hannie’s dood schreef over de moord uitgegeven als Woensdag Gehaktdag.

Laura ontmoette hem elf jaar na zijn vrijlating, toen ze nog aan de kunstacademie studeerde. Klinkhamer woonde inmiddels in de Egelantiersstraat in Amsterdam. Hij leidde een geïsoleerd leven, behoedzaam en vermoeid van wat hij ‘de sensatiezucht rond de interesse in hem’ noemde. Laura besloot een project over hem te maken en, ondanks zijn gebruikelijke afwijzing van anderen, stemde Klinkhamer in. De anderhalf jaar daarna bracht ze regelmatig bezoekjes aan zijn kleine woning in de Jordaan, totdat hij in 2016 zelfmoord pleegde. Het boek Love, Klink laat hun relatie en zijn leven zien, aan de hand van foto's die ze van elkaar maakten, dagboekfragmenten en hun correspondentie.

VICE: Je boek behelst best een zwaar onderwerp – waarom is de cover roze?
Laura Cnossen: Sinds ik geregeld bij Klinkhamer langs ging, kreeg ik af en toe kaartjes van hem, waaronder ooit een kerstkaartje in een roze envelop met sneeuwvlokjes erop. Die envelop is uiteindelijk de cover van het boek geworden.

Hoe kwam je bij Klinkhamer terecht?
Ik ontmoette hem toen ik stage liep bij fotograaf Ilvy Njiokiktjien. Zij werkte toen aan haar boek Slagroomtaart en Slingers, een boek over verjaardagen in Nederland. Klinkhamers verjaardag kwam daar ook in voor en ik ging met haar mee.

Ik studeerde fotografie en niet veel later was ik voor een opdracht op zoek naar een onderwerp. Klinkhamer zat in mijn achterhoofd, maar dat was eerlijk gezegd een soort plan Z, mijn laatste keus. Toen ik uiteindelijk in tijdnood raakte, besloot ik hem toch te bellen om te vragen of ik hem een paar keer mocht fotograferen. Dat mocht.

Hoe ontwikkelde dat zich verder?
Na de eerste paar keer begon het een soort ritueel bezoekje te worden, bij hem thuis in zijn huis in de Jordaan. Het was een bijzondere plek – aan de muren hingen krantenknipsels, foto’s, collages, een groot wandtapijt en kerstverlichting. Ik zat tegenover hem, hij aan het bier, ik aan de jus d’orange, en dan las hij me voor – soms drie of vier uur lang. Hij las me verhalen voor die hij had geschreven over z’n eigen leven. In het begin fotografeerde ik hem dan ook altijd, later ging ik ook vaak langs zonder te fotograferen.

Hij keek uit naar mijn bezoekjes – soms op de bonnefooi om gewoon wat te kletsen, soms om hem te fotograferen. Hij schreef vaak hetzelfde gedicht van Goethe bij de foto’s die hij van me maakte, of bij verhalen die hij in zijn dagboek over mij schreef. Het was een gedicht met een nostalgisch gevoel.

Werden jullie vrienden?
Het was geen vriendschap, daarvoor was er te veel afstand. Hij wist vrij weinig van me, en was zich tijdens die anderhalf jaar ook altijd bewust dat ik een fotograaf was die een project over hem maakte. Ik gaf hem aandacht, luisterde naar hem en in ruil daarvoor mocht ik hem fotograferen.

Wanneer wist je dat het een boek zou worden?
Na zijn overlijden heb ik alles op de grond uitgelegd. Onze brieven, foto's die hij van me had gemaakt, foto's die ik van hem maakte, fragmenten uit zijn dagboeken over mij, verhalen die hij schreef, alles wat ik van die tijd had. Ik zag hoe belangrijk de relatie tussen ons was voor wat ik over hem wilde vertellen. Het was in het begin even wennen om mijn eigen hoofd zo veel te zien – ik had van tevoren nooit bedacht dat ik mezelf zo letterlijk in het project zou laten terugkomen. Maar een boek had iets intiems, wat goed bij dit project past. Hierdoor kan je even helemaal in het verhaal duiken, het wegleggen en laten bezinken om er daarna weer verder in te gaan.

Was je eigenlijk ooit bang, aangezien je toch bij een moordenaar op de thee ging?
Een begrijpelijke vraag, maar nee. Ik ben ervan overtuigd dat de moord op Hannie een incident was, de uitkomst van een ruzie, en dat ik nooit iets van hem te vrezen heb gehad. We spraken ook niet over het deel van zijn leven waarin hij zijn vrouw ombracht. Hij heeft destijds veel interviews gedaan, en die liet hij me dan altijd lezen, dus ik wist wat er was gebeurd.

Je hebt delen van zijn dagboek in het boek gestopt – hoe was het om te lezen wat hij schreef, ook over jou?
Het was een bevestiging van wat ik tijdens mijn bezoeken ook merkte: dat hij tijdens zijn laatste jaren eenzamer werd, en mijn bezoekjes en brieven erg waardeerde. De tekstjes in zijn dagboek over mij waren trouwens vrij kort en algemeen, dus ik werd verder niet verrast door lange intieme teksten of openbaringen, of zo.

Je lijkt een beetje op Hannelore.
Iemand liet me een keer een foto van Hannie zien, om te laten zien hoezeer ik op haar leek. Het was me zelf nooit opgevallen. Toen ik Klinkhamer ernaar vroeg, zei hij dat het hem ook nog niet was opgevallen, maar dat er inderdaad een hoop gelijkenissen waren. Of hij het zelf daadwerkelijk nog niet eerder had gezien, zal ik natuurlijk nooit weten. Dat hij van de aandacht van een jonge vrouw genoot was wel duidelijk. Hij zei weleens dat hij me al lang had weggestuurd als ik een man was geweest.

Hoe heb je het in een boek over een moordenaar niet over zijn moord?
In het begin van het boek hebben we een introtekst toegevoegd. Tekstjes met wat achtergrondinformatie over de collages die hij me had gegeven uit zijn tijd in het Vreemdelingenlegioen, en collages met foto’s van Hannie. Er staat dus wel iets over in, maar het is niet het hoofdonderwerp. Dit boek laat zijn laatste anderhalf jaar zien. Het contact dat wij in die tijd hadden draagt het verhaal, neemt de lezer mee door die tijd, tot aan zijn dood.

Heeft zijn dood het boek beïnvloed, zijn er dingen die je anders had gedaan wanneer hij nog geleefd had?
Ik denk niet dat dit boek er in dat geval nu al zou zijn. Als hij nog zou leven, zou ik hem nog steeds regelmatig bezoeken en af en toe portretteren.