Wat onze obsessie met beeldschone, geesteszieke vrouwen over ons zegt

Het medische beeld van psychische aandoeningen bij vrouwen is door de jaren heen veranderd, maar de manier waarop deze vrouwen op artistieke wijze werden gerepresenteerd (door voornamelijk mannen) bleef decennialang onveranderd: warrig haar, onsamenhangende spraak, glazige ogen en ongepast naakt. Eeuwenlang werden mentale ziektes afgebeeld als romantisch, en zelfs sexy. Vrouwen werden niet zelden met "hysterie" gediagnosticeerd, en de manier waarop hun aandoeningen door mannen werden afgebeeld overschaduwde vaak compleet het verhaal van deze vrouwen zelf. Vrouwen die tot muzes waren gebombardeerd, maar die daar helemaal geen toestemming voor hadden gegeven.

Het is geen toeval dat Hamlets personage Ophelia perfect aansluit op dit stereotype. Haar karakterisering heeft de eerste psychologen sterk beïnvloedt. "Iedereen die al lange tijd in de mentale gezondheidszorg werkt, heeft gegarandeerd veel Ophelia's voorbij zien komen," schreef dr. John Charles Bucknill, de voorzitter van de Britse Medico-Psychological Association in 1859. Dr. Hugh Diamond, directeur van de vrouwenafdeling van Surrey County Asylum, verkleedde zijn patiënten zelfs als Ophelia voor portretfoto's; op een bekende foto is een van de inwoners van de inrichting in een mantel te zien, met een lauwerkrans op haar hoofd. Dr. Diamond gebruikte deze portretten van patiënten in zijn therapie: gedacht werd dat de patiënten zó zouden schrikken van hun eigen aangezicht, dat ze spontaan zouden genezen. Actrices die Ophelia speelden op het toneel werden in de inrichting uitgenodigd om de verschillende 'Ophelia's' in hun eigen leefruimtes te observeren, vermoedelijk om artistieke inspiratie op te doen.

Een andere plek waar actrices, medische studenten, artiesten, socialites en andere pottenkijkers naar hysterische vrouwen konden kijken, was in het Pitié-Salpêtrière-ziekenhuis in Parijs. In die tijd werd hysterie gezien als een ziekte aan de geslachtsorganen. Overdadig verlangen – naar seks of naar het baren van kinderen – was, zo dacht men, waarschijnlijk de oorzaak van deze aandoening. Misleiding, stemmingswisselingen en emotionele uitbarstingen waren veelvoorkomende symptomen. Voorgestelde behandelingen waren onder andere paardrijden en bevallen van een kind. De arts Jean Martin Charcot, tevens directeur van het Salpêtrière-ziekenhuis en pionier in het vakgebied van de neurologie, was een van de eerste artsen die ervoor pleitte dat de oorzaak van hysterie terug te leiden was naar de hersenen. Toch was zijn onderzoek naar de ziekte nog steeds sterk geseksualiseerd.

Iedere donderdag stelde Charcot zijn patiënten tentoon als een leeuwentemmer in het circus. Patiënten met zenuwtrekken werden hoofddeksels met lange veren opgedaan, die bij elke trilling hevig heen en weer bewogen. Patiënten met hysterie ondergingen allerlei "experimenten," die nog het meest leken op hypnotische trucjes. Charcot speelde met hysteriepatiënten alsof het poppen waren, en riep op commando hysterische aanvallen bij de vrouwen op. Als de patiënt niet reageerde zoals verwacht, liep ze het risico overgeplaatst te worden naar de groep met vrouwen die zogenaamd krankzinnig waren. In deze groep genas minder dan 10 procent van de patiënten.

Eén toneelstukje, dat 'mariage a trois' werd genoemd, werd een grote hit bij de coschappers en stagiairs van het ziekenhuis, en is door Asti Hustvedt naverteld in haar boek Medical Muses. Hierin schrijft ze onder andere hoe een hysterische patiënt gehypnotiseerd werd, en dat haar vervolgens verteld werd dat "beide helften van haar lichaam, haar linker- en rechterhelft, elk een eigen echtgenoot hadden." Het zou "haar plicht zijn om trouw te blijven aan beiden mannen." De twee echtgenoten streelden ieder hun eigen helft, waar de patiënt met "zichtbaar genot" op reageerde, aldus een van de betasters. "Maar als een van ons de andere helft betrad, moest je oppassen. Als ik te ver ging, kreeg ik een enorme klap." Het fysieke of mentale ongemak dat de vrouwen in het Salpêtrière-ziekenhuis doormaakten, woog bij lange na niet op tegen het spektakel van de colleges die iedere dinsdag plaatsvonden.

Charcot werkte ook samen met de kunstenaar Paul Richer, om de verschillende fases van hysterie tijdens een aanval vast te leggen in een serie van etsen. Deze weergaven werden niet alleen gebaseerd op Charcots eigen observaties, maar ook op de manier waarop religieuze extase werd afgebeeld in vroegmiddeleeuwse kunst. In het voorwoord van het boek dat Charcot en Richer uitbrachten over hysterische poses, vergelijkt Charcot Catharina van Siena met de hysterische vrouwen uit zijn eigen tijd. Hiermee probeert hij een zogenaamde "universele" theorie rondom hysterie te creëren. Veel van deze poses werden, uiteraard, vastgelegd in een staat van semi-naaktheid.

De diagnose hysterie werd in de twintigste eeuw steeds minder populair, en dat kwam deels door het activisme van feministen en belangenbehartigers binnen de mentale gezondheid. Toch bleef de romantische mythologie rondom de geesteszieke vrouw intact. Binnen de filmwereld ontstond een nieuw archetype, namelijk de tragische, mooie vrouw die worstelde met een enorm gegenderde vorm van een willekeurige mentale aandoening. Ik zal vanaf nu naar dit archetype verwijzen als het Sexy, Gedoemde, Droevige Meisje.

In het naoorlogse Hollywood was het Sexy, Gedoemde, Droevige Meisje te zien in films als Vertigo en Lilith, waarin de aantrekkingskracht van de vrouw evenveel aandacht kreeg als haar grimmige, voorbestemde lot. "De twist is dat ze mooi is," verklaart Jamie Loftus, presentator van de podcast Bechdelcast. "Ze is heel droevig, maar ook heel mooi. En een onaantrekkelijk personage met een psychische aandoening wordt eigenlijk nooit gered. Wanneer krijgt zo'n [onaantrekkelijk] personage nou eigenlijk genoeg aandacht in het plot, of van een van de andere personages?" Deze films focussen zich meer op de mannen die verliefd worden op het archetype, en veel minder op de werkelijke, psychische aandoeningen. Aan het begin van Vertigo bijvoorbeeld, krijgt James Stewarts personage te horen dat zijn blonde ijskoningin bezeten is door de geest van haar suïcidale oma. Stewart laat zich hier niet bepaald door afschrikken. Sterker nog, hij is zo gecharmeerd van zijn gedoemde heldin, dat hij zijn volgende vriendin zoveel mogelijk naar zijn ex-vriendin probeert te vormen.

Sexy, Gedoemde, Droevige Meisjes zijn nog geen volledig gevormde personages, maar kun je vergelijken met een legpuzzel. Net als met de hysterie van vroeger is er sprake van een verzameling aan symptomen en een aantrekkelijk persoon. "Over het algemeen kijken we in films liever naar vrouwen, dan dat deze vrouwen uitgebreid geanalyseerd worden – behalve wanneer de dame in kwestie een beetje gekkig is," schrijft Terrence Rafferty in zijn recensie van A Dangerous Method. Rafferty beweert dat film als medium de neiging heeft zich alleen te bemoeien met wat er omgaat in het hoofd van een mooie vrouw wanneer ze krankzinnig is, en dat film zich alleen om krankzinnige personen bekommert als het mooie vrouwen zijn. Voorbeelden hiervan zijn Olivia de Havilland in The Snake Pit, Jessica Lange in Frances, Naomi Watts in Mulholland Drive, en Natalie Portman in Black Swan.

"In sommige films krijgen de zieke vrouwen de juiste behandeling – zowel op psychiatrisch als op cinematisch vlak –, maar vaker is daar helemaal geen sprake van," zegt hij, "En zelfs als de analyse [van een dergelijk personage] mislukt, kun je nog steeds naar het uiterlijk van diegene blijven kijken." Loftus is het met deze characterising eens, en noemt de dromerige esthetiek van The Virgin Suicides als voorbeeld. "Film is een visueel medium en het moet er goed uitzien," zegt ze. "Maar het zal er altijd net iets té goed uitzien. The Virgin Suicides ziet er té goed uit. Het is flinterdun… met heel veel zuurstokroze, vertraagde beelden en een indie soundtrack. Psychische ziekten zouden geen muzikale begeleiding van The Shins moeten krijgen."

Van onze neiging om te focussen op 'het kijken' is vandaag de dag nog steeds sprake, bijvoorbeeld in de Netflix-serie 13 Reasons Why, die begin dit jaar uitkwam. In de serie wordt seksueel misbruik (en de PTSS en zelfmoord die hierop volgt) neergezet als een spannende speurtocht voor de mannelijke hoofdrolspeler. "In plaats van dat het tragische einde van haar leven in beeld wordt gebracht, krijgen we een school te zien die compleet gebiologeerd is door het drama rondom haar zelfmoord," schrijft Alexa Curtis in Rolling Stone .

Natuurlijk worden mentale aandoeningen bij vrouwen soms ook op een correcte manier gepresenteerd. En wanneer vrouwen met een psychische aandoening hun eigen verhaal vertellen, brengt dat een zekere nuance met zich mee. In de tweede helft van de twintigste eeuw namen veel vrouwen het heft in eigen handen door een autobiografie te schrijven. The Bell Jar, het semi-fictieve boek van Sylvia Plath, de gedichten van Anne Sexton en boeken als Prozac Nation door Elizabeth Wurtzel en The Center Cannot Hold door Elyn Saks leggen de ervaringen van deze vrouwen op een heel authentieke manier vast; in deze voorbeelden breken vrouwen los van de eeuwenoude figuur Ophelia, en vertellen ze hun eigen verhaal, precies zoals zij dat willen.

Deze werken gaven vrouwen eindelijk auteurschap over hun eigen ervaringen: neem bijvoorbeeld Susanna Kaysens memoires Girl, Interrupted, waarin ze terugvecht tegen de diagnose die ze gekregen heeft (ze zou borderline-persoonlijkheidsstoornis hebben) en de daaropvolgende ziekenhuisopname. Ondanks dat ze toegeeft dat ze hulp nodig heeft en in haar eigen woorden "gek" is, weigert ze de artsen de volledige leiding over haar leven te geven. In het hoofdstuk "Do You Believe Him Or Me" beschrijft Susanna hoe ze probeert te bewijzen dat haar arts loog, toen hij zei dat hij haar drie uur lang gesproken had voordat hij een opname voorstelde. Dit dwingt de lezer na te denken over psychische aandoeningen en de complicaties die deze ziektes met zich meebrengen. Hoe meer vrouwen schrijven en series maken, hoe nauwkeuriger hun ervaringen gerepresenteerd worden. " Lady Dynamite pakt het heel goed aan," zegt Loftus over Maria Bamfords semi-autobiografische comedieserie op Netflix. "Zelfs al is het op een gekke, manische manier gefilmd, het wordt tenminste gepresenteerd als een proces, in plaats van een fase."

Psychische aandoeningen zijn geen fases. Ervaringen met deze ziektes kunnen gek zijn, pijnlijk, vies – er is een heel scala aan termen die hier van toepassing kunnen zijn (al hoort "sexy" niet in dit rijtje thuis). Het is een heel complex onderwerp; iedereen die Girl, Interrupted heeft gezien, begrijpt dat Kaysens leven veel meer is dan lauwerkransen dragen en in het luchtledige staren. Hysteriepatiënten in het Salpêtrière-ziekenhuis kregen niet de kans hun verhaal te vertellen en werden in plaats daarvan gedegradeerd tot acteurs die zichzelf speelden in iemand anders' idee van hun "gekheid". Als vrouwen de controle krijgen over hun eigen verhaal, komt de waarheid naar boven – in al haar onsexy, chaotische glorie.