Van exorcisme tot New Age: Een geschiedenis van gaten boren in hoofden

De moderne neurowetenschappen zijn zo beroemd en complex dat je je bijna niet meer kan voorstellen dat je vroeger door een willekeurige kwakzalver even aan je hoofd werd geopereerd. De huidige neurochirurg moet extreme scherpe zintuigen hebben en zeker ook een vaste hand. Het stereotype van de hersenchirurg wordt dan ook erg goed geparodieerd in deze volgende sketch van de That Mitchell & Webb Look.

"Brain surgeon". Van: BBC

Dit beeld is overduidelijk overgedragen aan de hand van onze 21e-eeuwse visie op concepten als breinimplantaten, neurale sondes en gedachte-versterkende drugs die te pas en te onpas langskomen in de medische wereld.

Je hoeft echter maar een paar eeuw terug om je te realiseren dat je chirurg niet altijd zo ontwikkeld en precies was op de operatietafel. Terug naar de kwakzalver. In feite was millennia lang de meest geavanceerde neurochirurgische operatie het simpelweg boren in iemands hoofd. Deze procedure werd overigens als oplossing gezien voor een scala aan geestelijke problemen.

De praktijk is bekend als trepanatie, en volgens neurowetenschapper Charles G. Gross, is het de oudst bekende chirurgische procedure, die tot wel 8.000 jaar geleden kan worden herleid. Trepaneren lijkt ook een ongewoon wijdverspreide, interculturele techniek, beoefend door eeuwenoude volkeren van Meso-Amerika tot Europe en Azië.

We weten dit omdat getrepaneerde schedels zijn teruggevonden in een verscheidenheid aan graven over de hele werelds. De wonden onderscheiden zich aan de hand van andere hoofdtrauma's met behulp van hun vorm, positie op het hoofd en post-traumatisch bewijs van het helende proces.

Het is lastig om te speculeren over de rol die trepanatie speelde in deze ongeletterde gemeenschappen, alhoewel haar veelvoud aan voorkomen erop wijst dat het werd gebruikt als geneesmiddel van een variatie aan verschillende behandelingen. Naast het behandelen van traumatische hoofdwonden en geestelijke ziektes denken archeologen en historici ook dat de operatie kan zijn toegepast voor religieuze doeleinden, zoals exorcismes van demonen uit een 'bezeten' persoon.

De gereedschappen die in deze operaties werden gebruikt varieerden van puntige stenen tot handgemaakte messen van obsidiaan. Met de komst van metaalbewerking in de Bronstijd, begon echter het gebruik van fijne zagen en scalpels de overhand te nemen, alhoewel er in sommige culturen een techniek ontstond waarbij er over de schedel wel gekrast met behulp van glas.

Maar ondanks deze diverse archeologische wortels duurde net tot 400 v.C. totdat Hippocrates voor het eerst schriftelijk in enig detail over trepanatie schreef in zijn boek Over hoofdwonden. En zelfs hier is er nog veel onduidelijk in zijn geschriften.

"Hippocrates kon niet duidelijk uitleggen in de pathologische termen waarvan het routine was ze te gebruiken in die tijd waarom trepanatie voordelig was," vertelt neurochirurg Graham Martin in het Journal of Clinical Neuroscience.

"Zijn techniek komt twijfelachtig over, wat suggereert dat hij nooit zelf de routine van trepaneren die hij omschreef had uitgevoerd. Hij realiseerde zich nog niet dat zijn beleid onacceptabel zou zijn voor de meeste Griekse patiënten," vervolgt Martin. "Het wordt gesuggereerd dat hij over trepaneren heeft geleerd op een reisje naar Marseilles, waar de Galliërs al 1.500 jaar aan trepanatie deden."

Onervaren als hij misschien was, wist Hippocrates wel over de noodzaak van precisie bij hersenchirurgie en stelde dat er alleen met de grootste zorg tot trepanatie over kon worden gegaan. Verder verankerde zijn behandeling het idee dat een gat in iemands hersenen boren de beste manier was om opgebouwde druk door bloed, gekte, demonen, of wat de arts in kwestie ook maar diagnosticeerde als onderliggend probleem te behandelen.

Er zijn ook uitzonderingen op die regel. Trepanatie was een veelgebruikte behandeling in Meso-Amerika als een therapeutische behandeling voor hoofdpijn en andere hersenziektes, maar het kan ook een ritueel aspect hebben gehad. In het pre-Colombiaanse Zapotec dorp van Monte Albán bijvoorbeeld, namen patiënten de behandeling meermaals in ontvangst, alsof ze een stempelkaart op hun schedel wilden opvullen.

We weten niet waarom deze mensen hun hoofd herhaaldelijk lieten doorboren, en of het wel vrijwillig was. Misschien van Monte Albán wel de thuishaven van een gestoorde wetenschapper die aan het experimenten was met nieuwe breinoperaties, of zijn deze gaten wel de overblijfselen van bepaalde inwijdingsrituelen, of het was een statussymbool. Met alleen archeologische artefacten die ons kunnen leiden is het moeilijk de onderliggende redenen voor zo'n invasieve operatie te vinden.

Gelukkig werd trepanatie vanaf de 15e eeuw scrupuleus vastgelegd door vele Renaissancistische schilders in Europa. In hun werk worden de bizarre theorieën blootgelegd die mensen geloofden over de helende werking van trepanatie.

Een aantal artsen in die tijd geloofden bijvoorbeeld dat neuro- en fysiologische condities werden veroorzaakt door een magische "steen der dwaasheid of gekte" die kon worden verwijderd uit de hersenen voordat hij het hele orgaan infecteerde.

Deze vreemde theorie inspireerde geweldige kunstwerken over trepanatie, belichaamd door Hieronymus Bosch zijn werk "De keioperatie" of "De verwijdering van de steen der dwaasheid."

Alhoewel deze notie van een geïmplanteerde steen maar kort voorkomt in de trepanatiegeschiedenis, suggereert de verscheidenheid aan schilderijen erover dat de theorie in ieder geval tot de verbeelding van het grote publiek sprak.

Gelukkig is de neurochirurgie sinds de Renaissance volwassen geworden en daarmee is de trepanatie verdreven door wat minder botte methoden. De procedure wordt nog steeds op beperkte basis toegepast als noodoperatie bij een hersenbloeding, maar in deze context wordt het meestal een craniotomie genoemd – een herbenoeming die de oude, ruwe methode moet onderscheiden van de variant in de moderne geneeskunde.

Interessant genoeg, echter, is de trepanatie nog niet verdreven uit het publieke gebruik, ondanks het feit dat artsen de procedure nauwelijks nog gebruiken. Sinds de tweede helft van de 20e eeuw is er een stijgende lijn te vinden in het aantal zelf uitgevoerde trepanaties, deels geïnspireerd door een Nederlandse bibliothecaris genaamd Bart Huges, die een gat in zijn hoofd boorde op 9 januari 1965. Hij claimde dat het proces pijnloos was.

Huges was een groot voorstander van geestverruimende psychedelica die het bewustzijn konden uitbreiden en geloofde dat trepanatie in principe een rechtstreekse weg was naar een permanente high. Het zal daarom ook niet als een verassing komen dat hij een codex-achtige tekst rol schreef genaamd "Homo Sapiens Correctus" waarin hij beargumenteert dat trepanatie het circulaire metabolisme van het brein verhoogt, en zodoende depressie en andere fysiologische ziektes heelde.

Huges cultiveerde een klein aantal schedel-borende discipelen, waaronder filmmaker Amanda Feilding (Huges en Feilding hadden ook een tijd een relatie). Feilding documenteerde zichzelf tijdens de door haar zelf uitgevoerde eigen trepanatie in de film "Heartbeat in the Brain" die ze in 1970 uitbracht. Later probeerde ze ook nog lid te worden van het Parlement om een pro-trepanatie platform op te richten (wat zou de mening van de huidige politici zijn over dit voorval?).

Scène uit de documentaire "A Hole in the Head" over doe-het-zelf trepanatie. Van: A Hole in the Head

Ze voerde de operatie ook uit op haar levenspartner Joey Mellen, met wie ze twee zoons heeft, genaamd Rock Basil en Cosmo Birdie. In een interview met VICE uit 2013, roept ze opnieuw haar geloof uit in de onderliggende voordelen van trepanatie, al hoewel ze open staat (haha, snap je hem) voor het idee dat de effecten van trepanatie een placebo zijn.

"Trepanatie is nog steeds een hypothese, waarvan er door het gebruik aan instrumentatie nog niet genoeg bevestiging is om de zaak volledig te onderzoeken," vertelt Feilding aan Joseph Cox. "Het onderzoek dat we hebben gedaan op het gebied van trepanatie, dat maar op ongeveer 15 mensen is gedaan, is niet genoeg om concrete wetenschappelijke claims te maken. We moeten meer onderzoek doen met meer mensen."

Daar heb je het antwoord. Je kan Feilding en haar kleine getrepaneerde gemeenschap helpen met een 21e-eeuwse opleving van deze eeuwenoude neurochirurgische praktijk (als je een beetje doe-het-zelf schedelboren oké vindt tenminste). Het is tenslotte geen hogere wiskunde – het is maar hersenchirurgie.