In Medellin kozen de ultras het pad van sociaal supporteren

Het is middag wanneer ik door de poorten van het huis van Juan Esteban Mosquera wandel. Het is 35 graden en ik ben nog maar pas gearriveerd in Envigado, in de zuidelijke woonwijken van Medellin. In de tuin kom ik de leden van Pueblo Verdolaga tegen, een groep supporters van Atlético Nacional, de dominante voetbalploeg van de stad. Ik ben Juan Esteban per toeval tegengekomen, tijdens een zoektocht op Facebook. Ik stuurde hem een berichtje om de passie die de Colombianen drijft een beetje beter te begrijpen. Ik nam de kans om tijdens mijn verblijf in Latijns Amerika hun vurigheid voor voetbal van dichtbij te beleven. Om hem te overtuigen van mijn autoriteit over het onderwerp, vertelde ik dat ik een fan ben van Olympique de Marseille en dat ik het wereldje van de ultras kende. Zonder veel twijfels, nodigde hij mij bij hem thuis uit, om samen de tifo van de volgende match voor te bereiden en om te praten over voetbal. De droom van elke liefhebber. 

Juan Esteban richtte Pueblo Verdolaga op nadat hij zijn oude job binnen communicatie verliet om social engineering te studeren. "Atlético is een levensproject voor mij,” vertelt hij. “Ik sta op voor mijn club en groep. En waar ik me mee bezighoud tijdens de week heeft altijd wel een verband met mijn club, mijn truitje.” 

Het voetbal heeft al heel wat shit meegemaakt de laatste decennia, wat het imago ervan enorm heeft aangetast. Naast schandalige WK’s, FIFA en diens smaak voor corruptie, racisme in de stadia enzovoort, is voetbal verre van de populaire, sociale sport dat het vroeger was. En toch blijft het een buitengewoon wereldje. Ik ben al van kinds af een grote fan, en ik probeer, via mijn schrijven en constante brainwashing, de sport terug te brengen naar de nobele staat van voorheen. De sport heeft, volgens mij, een groot sociaal potentieel. En het is zeker mogelijk om een heel aantal initiatieven te vinden rondom het veld, iets waar amper over gepraat wordt in de media, maar wel een echte impact levert op de maatschappij. 

Het was pas in Medellin, bij Pueblo Verdolaga, dat ik een succesvolle uitvoering van dit soort initiatief kon observeren. De stad is een grote, economische hub voor het land, maar heeft ook een lange geschiedenis van bloederige misdaden. In het begin van de 20ste eeuw slaagde Medellin erin zichzelf economisch, politiek en sociaal te stabiliseren door kapitaal te bemachtigen uit de zones waar gemijnd wordt, hevig te investeren in de koffieproductie, en door zichzelf te profileren als een belangrijk centrum voor internationale kapitaalstromen. Terwijl de stad economisch vooruitstreefde, werd ze ook het epicenter voor verschillende vormen van geweld in het land: corruptie, drugssmokkel, burgeroorlog, terrorisme… Het is temidden van deze complexe context dat de tweede grootste stad in Colombia, de meest gevaarlijke stad van de wereld werd in het begin van de jaren 2000, met recordaantallen van moorden. En voetbal - als een weerspiegeling van de samenleving - maakt al lang deel uit van dat geweld. 

Het huidige verhaal van geweld in Colombia bestaat uit een aantal voorvallen van extreem geweld. Het aantal moorden ligt sinds 1980 boven de 70 mensen per 100.000 inwoners. Tussen 1980 en 1995 bevestigden de autoriteiten meer dan 300.000 moorden. En tussen 1988 en 1993 waren er maar liefst 900 massamoorden, met meer dan 5000 doden in totaal. Deze moorden worden gekenmerkt door het politieke terrorisme dat heerste in het land tijdens deze periode: politieke en vakbondsactivisten werden uitgemoord. De politieke partij Unión Patriótica, bijvoorbeeld, - een linkse partij die een sociale en Bolivariaanse ingesteldheid had - zag diens leden links en rechts vermoord worden en verdween daarmee van het politieke veld. Achter deze misdaden schuilen rechtse politici, politieagenten, extreemrechtse militairen, smokkelaars en paramilitairen. Deze “politieke genocide” zou meer dan 6000 mensen het leven gekost hebben. Zo leefde er enorm lang, tot Gustavo Petro werd verkozen in 2022, een traditie van nooit een linkse leider te verkiezen. 

Deze massamoorden en de verschrikkelijke daden die Colombianen hebben doorstaan, dwingen een samenleving tot zwijgen en onderdanigheid. Het doelgerichte of algemene terrorisme van smokkelaars en de macht van de autoriteiten heeft het concept van nationaal bewustzijn verzwakt en plaatsgemaakt voor een heel specifiek gevoel in Colombia. Socioloog Daniel Pécaut legt de nadruk op de nutteloosheid van geweld dat leidt tot de onzichtbaarheid van situaties van terreur in de Colombiaanse samenleving. Dit verwijst allemaal terug naar een belangrijk moment in de geschiedenis van het land. La Violencia in 1950 blijft nazinderen in het achterhoofd van de mensen en levert een excuus om geweld voort te zetten in de huidige samenleving. Dat moment uit de geschiedenis van Colombia bestaat in de context van meerdere gewelddadige, gewapende confrontaties tussen supporters van de staat en de conservatieve partij enerzijds en de communistische partij anderzijds. Het conflict resulteerde in een hoog aantal doden geschat tussen 113.000 en 300.000 maar ook de gedwongen migratie van meer dan twee miljoen mensen - wat bijna een vijfde is van het bevolkingsaantal van Colombia - ten gevolge van de extreme agressie, vervolging, bloedbaden, vernieling van privé eigendommen en politiek terrorisme. 

De banaliteit van geweld is te wijten aan verschillende factoren die ons beter helpen te begrijpen hoe ver het de dag van vandaag is verspreid. De extreme heterogeniteit van dit geweld belicht geen specifiek onderdeel van het conflict: de afwezigheid van een collectieve identiteit leidt tot een afwezigheid van vooropgestelde kanten in het verhaal, op lange termijn. En de netwerken van invloed die gecreëerd worden, leiden mensen ertoe tegen elkaar te vechten, en dit alles onderhoudt de rechtsorde. Deze tendens wordt ook veralgemeend door de aard van de confrontaties: guerillas, politie en justitie, paramilitairen, smokkelaars, stedelijke militairen, ‘social cleansing’ campagnes, georganiseerde misdaad, wraakacties… Kunnen we de staat nog vertrouwen om ons te beschermen en alles onder controle te houden wanneer terreur de overhand neemt en het legaal-politieke systeem corrupt is?

Het fenomeen van de barras - de Colombiaanse supporters - ontsnapt niet aan deze logica. Onderzoekers Alejandro Villanueva Bustos, een politicoloog die zich specialiseert in supporterisme, legt me via de telefoon uit hoe fans ook invloed ervaren uit dat systemische geweld: “Wanneer we het hebben over geweld tussen de barras, is het vaak problematisch om een enkele reden: Colombia leeft al meer dan 60 jaar doorheen een intern conflict. Het geweld van de barras kan niet worden uitgelegd, zonder rekening te houden met het geweld waarmee ze omringd worden. Tussen 2000 en 2017 telde De Nationale Commissie voor Veiligheid en Samenleven meer dan 100 doden in verband met voetbalfanatisme." 

Sergio Velázquez, de afgevaardigde van de burgemeester van Medellin, vertelt me, tijdens een interview in zijn kantoor in het stadhuis van Medellin, over hoe geweld verweven is in supporterisme: “Wanneer men zegt dat geweld niet op die manier bestaat binnen voetbal, klopt dat inderdaad. Er wordt veel van het historische en contextuele geweld in onze maatschappij vertaald naar het voetbalfenomeen. Zelfs drugshandel, een echte plaag voor de maatschappij, drong binnen in het voetbalmilieu in de jaren ‘90. Het is niet dat voetbal geweld voortbrengt, het is iets wat de fans internaliseren en uiteindelijk reproduceren ze gewoon wat er daarbuiten al gebeurt.” 

Preventie om deze trend - het weerspiegelen van geweld in de wereld van voetbalfans - tegen te gaan, is sinds een aantal jaren een van de sterk opkomende projecten in Medellin. Zo zijn er bijvoorbeeld maatregelen genomen om te voorkomen dat rivaliserende groepen elkaar zouden tegenkomen. Dat is een zichtbare maatregel in bijvoorbeeld hoe transportzones zijn opgemaakt. Of hoe er al enkele jaren, fanclubs hun team niet mogen supporteren op straat om te voorkomen dat er een clash ontstaat. Aangezien de veiligheidsmaatregelen vanuit de politieke autoriteiten steeds vaker de spirit van het voetbal - en al zeker die van Atlético Nacional - neerhaalden, besloten de barras in te grijpen om hun grip niet te verliezen op hun cultuur. Het concept van “sociaal supporteren” - een mengeling van sociale actie, politieke invloeden en de-escalatie van geweld - werd tot stand gebracht. 

Tweede helft: van de barra brava naar de barra social

Om te begrijpen wat ervoor zorgde dat deze kleine groep van supporters hun geweld konden kanaliseren in positieve inzet voor de maatschappij, moeten we eerst de semantische evolutie rondom de denominatie van deze groepen supporters begrijpen. In Europa worden de kwaadaardige fans meestal “ultras” (van het Italiaanse ultra sinistra of ultra destra, de extreemlinkse of extreemrechtse marge van de fans) of hooligans in het Verenigd Koninkrijk genoemd (hoewel hun constructie van geweld een heel ander verhaal inhoudt), in Latijns Amerika heten ze barra. En specifieker eigenlijk barra brava - de geschiedenis van Zuid-Amerikaans voetbal verdiende de uiteenzetting van nieuwe theoretische bijdragen die sociale groepen in hun eigenheid herkennen. 

Om exact te zijn, bestaat barra brava uit een groep supporters gekenmerkt door een conceptuele strijd tussen tegenovergestelde visies: enerzijds wordt het geïnterpreteerd als een ruimte waar praktijken zoals geweld, drugsgebruik en smokkelen tot stand komen, en anderzijds als een ruimte van internationale solidaire engagementen tussen leden. Het sociale barrismo bestaat echter als een alternatief voor de gewelddadige notie van de barra's in Colombia. Het zet zich af tegen de rest door zijn praktijken, de handhaving van bevorderende acties voor de maatschappij die bijdragen aan de constructie van nieuwe narratieven die breken met of op z’n minst contrasteren met het stigma. Eigenlijk wordt barrismo social voorgesteld als een middel om expressievormen en praktijken van supporters die een negatieve impact hebben op de maatschappij tegen te gaan. 

Deze visie van sociaal barrismo komt niet noodzakelijk neer op een eenvoudige interne versterking van de barra's in hun organisatiestructuur, maar moet kiezen voor transversale doelstellingen die gericht zijn op een missie van openbare orde, in samenwerking met de lokale overheden en de rest van de samenleving. Deze verplichting maakt het mogelijk acties in de tijd te verankeren en opent de deur naar een totale transformatie van de supportersgroepen, die vervolgens een culturele, sociale, politieke en economische bijdrage leveren aan de gebieden waar ze gevestigd zijn.

In Medellin onderscheiden twee barra's zich van de rest. Los del Sur, de grootste supportersgroep van het land, en Pueblo Verdolaga, een nieuwe entiteit die haar werk uitsluitend richt op sociale missies. Met andere woorden, terwijl Los del Sur af en toe sociale acties voert, heeft Pueblo Verdolaga het idee van sociale steun als primaire motivatie.

Juan Esteban legt uit dat Pueblo Verdolaga al zijn winst (uit lidmaatschapsgelden, subsidies, koopwaar, enz.) herinvesteert in sociale acties: aankoop van verf om huizen te renoveren, verhuur van bussen om het publiek naar het stadion te brengen, geschenken aan weeskinderen met Kerstmis, enz. Door samen te werken met de verschillende overheidsinstanties hebben ze een echt sociaal welzijnsbeleid kunnen voeren. Met hun project A la cancha por primera vez brengt la barra voor het eerst groepen mensen naar het stadion die in een bepaalde mate van kwetsbaarheid verkeren. 

Een van de laatste interventies die ze deden was in het programma voor mensen in het proces van reïntegratie, voormalige FARC-guerrilla's. Het project bestond eruit te werken met hen aan verschillende workshops in fotografie, theater, beeldende kunsten en het organiseren van een voetbalwedstrijd tijdens de dag van de vrede die door de Verenigde Naties wordt gepromoot. Uiteindelijk gingen 80 mensen van de guerrillastrijders, hun familie en de gemeenschap naar Medellin om de wedstrijd bij te wonen. Pueblo Verdolaga is ook bekend geworden om zijn grote inzet voor de meest kansarme mensen van het land, door medicijnen te brengen naar de ouderen die in de meest afgelegen gebieden van de stad wonen en scholen en ziekenhuizen te bouwen in plattelandsgebieden, altijd door het prisma van het voetbal - een muurschildering in de kleuren van de Nacional hier, een clubshirt in ruil daar.

De dag van de wedstrijd waarvoor Juan Esteban en zijn maten de tifo maakten is aangebroken, en ik maak nu deel uit van de groep. Op weg naar het stadion legt hij me uit hoe zijn groep behoren tot het dagelijks leven van de mensen: “Je moet bijvoorbeeld een huis bouwen. Als de overheid het doet, zal er altijd een gevoel van opportunisme achter zitten, een zoektocht naar belangen; dat is misschien niet waar, maar de mensen vertrouwen de overheid in het algemeen niet meer. Als een barrista het doet, applaudisseren de mensen, zeggen ze dank je wel. Er is meer impact. Er is iets extra's dat vanuit het hart komt. In een land waar de omerta nog bestaat en waar daders en slachtoffers nog dagelijks schouder aan schouder staan, zijn deze meer informele, meer populaire acties een echt pluspunt als het gaat om het bevorderen van banden en sociale cohesie.

Daarnaast zijn er projecten die door de stad in exclusieve samenwerking met de barra's worden gepromoot, zoals Golvivencia of Asi suena el fùtbol. Het eerste bestaat uit het organiseren - met behulp van de barra’s - van voetbalwedstrijden zonder scheidsrechters tussen leden van rivaliserende bendes, waarbij zij zelf als scheidsrechter optreden. De bepleite dynamiek is het begrip tegenslag en de methoden om conflicten op en buiten het veld op te lossen. Ten tweede worden jongeren uit minder bedeelde wijken en weeskinderen uit de stad opgenomen in de barra-orkesten. De kinderen leren een instrument bespelen en doen mee aan officiële wedstrijden van de barra's. Het is een vorm van permanente- en volksopvoeding tegelijk.

Het maatschappelijk draagvlak wordt vooral gekenmerkt door projecten van de verschillende actoren die binnen en buiten het stadion aanwezig zijn. Het is deze dynamiek die ritme geeft aan het functioneren van sociale barra's. Steeds vaker grijpen gemeenten deze dynamiek aan om projecten op te zetten met supporters uit alle lagen van de bevolking, zelfs van rivaliserende teams. Barra's zijn niet alleen ruimtes die hun leden als burgers en fans mondiger maken, maar ook gemeenschapsorganisaties die het recht van alle burgers garanderen om van voetbal te genieten als een vreedzaam, inclusief en democratisch spektakel.

Hoewel deze toenadering tussen de fans en de bevolking kan hebben geleid tot de-radicalisering van de barra's, vraagt men zich af welke politieke doelstellingen uit dit gezamenlijke werk voortvloeien. Wanneer de jongens van de wijk bijeenkomen en samenwerken met het buurtcomité, bedrijven ze politiek - geen partijpolitiek, maar de politiek van het dagelijks leven," legt Raúl Martinez - het hoofd van Los del Sur - me uit tijdens een koffie op het hoofdkantoor van de groep. “We nemen een politiek standpunt in en voeren een politieke actie wanneer we samenwerken met de buurten, met de kinderen, wanneer we ons inzetten voor acties die voor iedereen bestemd zijn. Het is politiek bedrijven zonder de logica van politieke partijen.” 

De uitleg van Sergio Velazquez loopt gelijk: "De staat is traag, je moet veel wachten. Sociale groepen zoals de barra's zijn sneller en hebben een beter inzicht in de behoeften. Zij lossen uiteindelijk de problemen van de gemeenschap en de buurt op, waardoor de staat anders naar hen is gaan kijken. Toen we besloten om overheidsbeleid te gaan voeren, zijn we met hen aan tafel gaan zitten om dat heel snel voor elkaar te krijgen.” 

In een land waar de presidentsverkiezingen het ritme volgen van de wereldkampioenschappen voetbal, waar de kwalificatiewedstrijden bijna tegelijk met de presidentiële debatten worden uitgezonden (om de onwetendheid van de bevolking te verzekeren?) en waar het vertrouwen in politici is verslechterd door jarenlange corruptie, is het interessant om je af te vragen of deze toenadering tussen de politieke klasse en de achterban tot stand is gekomen om de maatschappelijke toestand te bevorderen, of omdat er een onderliggende agenda is om de arbeidersklasse te infiltreren om partijdige en puur politieke redenen. “Om de vier jaar hebben we verkiezingen, en we hebben gezien dat er op belangrijke momenten een strategische benadering naar de supporters toe,” legt Alejandro Villanueva Bustos uit. “En ze hebben zelf van de gelegenheid gebruik gemaakt om de politici te vragen om materiaal, vlaggen, geld in het algemeen. Het is niet langer de politicus die benadert, die drie of vier dingen belooft, maar eerder het tegenovergestelde.” Daar kun je moeilijk een oordeel over vellen. 

Maar volgens de politicoloog zijn de resultaten van de initiatieven van de barras en de overheid duidelijk zichtbaar voor de Colombianen, zowel op als naast het veld. “Vandaag zijn we getuige van een bijna symbiotische relatie, een relatie van wederzijdse steun, maar ook een relatie van wederzijds gemak. De barra's zijn een belangrijke- en mediaspeler in de sociale ontwikkeling van het land. Je zou kunnen zeggen dat de barra's in Colombia tegenwoordig bijna net zo belangrijk zijn als het voetbal in het land.” Er valt zeker nog veel te zeggen over de voetbalwereld, maar om te zien dat de passie voor sport kan worden gebruikt voor sociale ontwikkeling is een bemoedigende stap voor de toekomst van het voetbal.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.