Hoe een computer voor het eerst naar de wereld kijkt

Je bent het zeer waarschijnlijk al lang vergeten, maar je hebt ooit geleerd hoe je moet kijken. Het is bijna niet te zeggen hoe je dat hebt geleerd. Het is zelfs bijna niet voor te stellen hoe het is als je wel kán zien, maar niet weet hoe. De Turkse kunstenaar Memo Akten heeft een werk gemaakt waarmee je dit een beetje kan ervaren, maar dan wel door de ogen van een computer.

Computers kunnen namelijk ook zien. Dan heb ik het niet per se over de webcam die boven het scherm van je laptop hangt, maar over software die een appel herkent als die een plaatje van een appel krijgt voorgeschoteld. Deze technologie – die je rustig een vorm van kunstmatige intelligentie mag noemen – is superhandig als je bijvoorbeeld een plaatje van een appel nodig hebt, en bedrijven als Google en Facebook gebruiken het om te weten wat er te zien is op de miljarden plaatjes op internet, zonder dat ze die een voor een hoeven te bekijken.

In Hello World! speelt Memo Akten met deze technologie door te fucken met de hersenen van die computerprogramma’s. Zie het zo: stel je hebt iemand die perfect kan zien, maar zijn hele leven in een donkere kamer heeft geleefd. Al hij uit die kamer stapt, wat ziet hij dan? Het is moeilijk te zeggen hoe dit zou gaan met een mens – en het is wellicht niet helemaal ethisch. Maar tijdens DocLab van IDFA kun je in ieder geval zien hoe een computer met deze situatie omgaat. Naast dit volledig geheugenloze algoritme, laat Memo je tronie ook interpreteren door drie andere machines die in alles respectievelijk een kunstwerk, ruimtefoto of een rechtse politicus zien.

We hadden het met Memo Akten over zijn project.

Creators: Hoi Memo! Hoe kijkt een computer anders naar de wereld dan ik?
Memo Akten: We verschillen in heel veel opzichten van computers. We geven wel menselijke kwaliteiten aan computers terwijl ook vaak gezegd wordt dan een computer niet creatief of intelligent kan zijn. We leven in een tijd dat we accepteren dat dieren gevoel hebben, intelligent zijn, bang kunnen zijn, maar honderd jaar geleden zou niemand dit zeggen. Een computer is natuurlijk niet op dezelfde manier creatief als een mens, maar toch is het creatief. Misschien moeten we gewoon onze definities gaan verbreden.

Meestal wordt machine learning getraind om bepaalde dingen te herkennen. Jouw netwerk is compleet leeg. Hoe leert het dan?
Klopt, een deel van de installatie werkt precies op die manier. Als je die aangezet, dan opent het de ogen voor de eerste keer. De algoritmes reflecteren constant op alles wat ze leren. De algoritmes zijn getraind op big data, waardoor ze de vooroordelen die in onze cultuur zitten ook aanleren.

En heeft zo’n algoritme dan een beetje snel door hoe het moet zien?
Het is een heel langzaam proces. Als je voor het werk gaat staan, en het is net aangezet, dan zie je eerst een heel wazig beeld. Langzaam komt je gezicht in beeld en wordt het steeds scherper. Het duurt ongeveer twintig seconden voordat je jezelf erin kunt herkennen. Maar dit kan alleen wanneer je stilstaat. Als je beweegt, wordt het beeld weer wazig, omdat het niet begrijpt dat jij een object bent dat anders is dan de achtergrond. En dan moet het opnieuw weer leren. Het duurt dan ongeveer vijf minuten voordat het algoritme jou begrijpt en je kunt bewegen. Als ik daarna voor de camera ga staan, heeft het jouw gelaat al herkend, en leert het sneller. Maar in eerste instantie creëert het waarschijnlijk een beeld dat op jou lijkt, en daarna langzaam in mij verandert.

Je vertelde dat het werk twee onderdelen heeft, wat is het andere deel van de installatie?
Het andere werk is wel een getraind algoritme. Daar heb ik er drie van: één draait op beelden uit het heelal, één deel is getraind op rechtse politieke leiders en één train ik op kunst. Hierdoor zie je jezelf, maar dan gemaakt van fragmenten van de ruimte, kunst of politici.

Is er een reden voor de combinatie van kunst, ruimte, en rechtse politiek leiders?
Ja, uiteraard. Ik ben geobsedeerd door religie. We hebben altijd een vorm van religie gehad. Velen van ons zijn niet religieus, maar we geloven wel in verhalen, in geld, in drie keer per dag eten, noem maar op. Een wetenschapper kan naar de kosmos kijken en denken: wat is wetenschap toch prachtig. Een religieus persoon kijkt naar de kosmos en denkt: oh, god is prachtig.

En heeft technologie niet een soort religieuze functie ingenomen?
Ik geloof niet dat Google God is geworden, maar dat het heeft wel zo’n soort rol in de maatschappij. In plaats van bidden, is het eerste wat veel mensen doen als ze wakker worden, hun telefoon pakken, kijken of ze nieuwe berichten hebben. Het laatste wat ze doen is Facebook checken als ze gaan slapen.

En er is ook een versie met rechtse politici. Waarom?
Als je een nieuw netwerk op gezichten traint, moet je ervoor zorgen dat alle gezichten dezelfde uitsnede hebben, om tot het beste resultaat te komen. Zo niet, dan produceert het rotzooi. Ik wilde kijken wat er gebeurt als je niet filtert, als je er smerige dingen tussen stopt. Rechtse politieke leiders. Trump, Wilders, Theresa May, Farage, ze zitten er allemaal tussen. Ik heb de boel gemixt, en nu produceert het iets dat er niet uitziet als gezichten, maar eerder als iets uit een horrorfilm. Je ziet misschien een stukje oog van de een, een beetje gezicht van de ander. Maar dat is precies waar ik in geïnteresseerd ben, het systeem produceert geen fotografische gelijkenissen. Het produceert rommel.

Volgens mij heb je een vrij sterke mening over rechtse politici.
Ik ben duidelijk geen voorstander van Trump, maar mijn kritiek is niet op de rechtse politiek. Zelf ben ik Turks, en dit probleem hebben we al jaren met Erdogan, en wat er nu in het Westen gebeurt, is al twintig jaar gaande in Turkije, op een andere manier. De mislukking die ik in Turkije zag, is dat het land in twee helften is verdeeld die elkaar haten. Toen Brexit gebeurde, zag ik hetzelfde in Engeland gebeuren. Maar als die twee groepen stoppen met met elkaar te praten, is het helemaal problematisch. Ik wil deze wonden proberen te helen, en deze problemen aankaarten. Hetzelfde geldt voor Amerika. De enige hoop die ik zie, is dat we elkaar proberen te begrijpen. Extremisten zullen altijd extremisten blijven. Ik heb het vooral over mensen in het grijze gebied. Als je deze mensen dom en racistisch noemt, dan ben je ze kwijt. Maar als je probeert hen te begrijpen, dan kunnen we het misschien wel oplossen.

Het werk van Memo Akten is tot en met 26 november te zien tijdens IDFA DocLab in Amsterdam. Meer werk van Memo is te vinden op zijn website.