Het exorcisme is terug van weggeweest

Kennedy Ife had moeite met slapen. Op 13 augustus 2016 was de 26-jarige jongen met zijn gezin naar een Chinees restaurant geweest, niet ver van hun huis in Hadley Wood, een welvarende buitenwijk in het noorden van Londen. De dagen daarna begon hij te klagen over een zere keel. Ook ging zijn slapeloosheid maar niet voorbij. Hij had het erover dat hij “even afstand” wilde nemen van de kerk – iets wat zijn diepgelovige ouders zorgwekkend vonden. Het gezin ging vaak naar Jesus Sanctuary Ministries, een pinksterkerk in Londen.

Kennedy ging zich daarna steeds verontrustender gedragen. Op 19 augustus dreigde hij zijn penis eraf te hakken en schreeuwde hij dat hij een jong meisje zou verkrachten. Dat leidde tot een gevecht met zijn vader, die hem wist te overmeesteren en hem vastbond met tiewraps. Toen de gemoederen iets waren gesust mocht Kennedy een wandeling maken onder begeleiding van twee van zijn broers, Roy en Colin. Maar Kennedy werd al snel geïrriteerd, deed zijn shirt uit en begon Colin te slaan en Roy kopstoten te geven. Zijn broers vertelden later dat ze verbijsterd waren, ze hadden nog nooit zulk gedrag meegemaakt van hun broer.

Eenmaal thuis werd Kennedy met tiewraps, handboeien en touwen op bed vastgebonden. Zijn broers hielden om de beurt de wacht, terwijl Kennedy vocht tegen de slang die volgens hem in hem zat. Op een gegeven moment schreeuwde hij iets over “het merkteken van het Beest”.

Twee pastoors van Jesus Sanctuary Ministries kwamen langs om voor Kennedy te bidden. Daarna probeerden ze de kwade geest te verdrijven, waarvan ze vermoedden dat die in hem zat. Op 22 augustus belde Harry, een van zijn andere broers, een ambulance. Hij zei dat Kennedy moeite had met ademen. Toen de ambulance arriveerde, was Kennedy al overleden. De politieagenten die kort daarna arriveerden zagen dat het gezin probeerde hem weer tot leven te wekken. “Kennedy, ik beveel je in naam van Jezus om op te staan,” zei Colin, die naast het lichaam van zijn broer stond.

Later vertelde Roy tijdens de rechtszaak aan de jury dat hij niet wist dat Kennedy een “periode van geestelijke gezondheidsproblemen” had. Bij het kruisverhoor zei hij dat hij dacht dat zijn broer gewoon keelpijn had. Maar de officier van justitie geloofde hem niet, en zei dat het niet zo gebruikelijk is om de hulp van Jezus in te roepen als je alleen maar een pijnlijke slokdarm hebt. Het oordeel luidde dat het om een mislukt geval van exorcisme ging, en dat de pastoors van de kerk daadwerkelijk langs waren gekomen om de kwade geest uit Kennedy’s lichaam te verdrijven. Op 14 maart 2019 werden de zeven leden van het gezin onschuldig bevonden aan doodslag.

Het geloof dat demonen bestaan is zo oud als religie zelf, maar eind vorig jaar schreef The Times dat het exorcisme weer helemaal terug van weggeweest is. Begin 17de eeuw werd de katholieke rite van het exorcisme gestandaardiseerd, maar in 2017 is het voor het eerst ook vertaald naar het Engels. En afgelopen maand organiseerde het Vaticaan een congres en training voor exorcisten in Rome, omdat er van over de hele wereld steeds meer berichten waren binnengekomen over demonische bezetenheid.

Het is niet alleen een religieus probleem, blijkt uit een rapport uit 2017 van Theos, een denktank die zich focust op geloof. Het rapport gaat vooral over de pinkstergemeenschap, een protestantse beweging die een sterke nadruk legt op directe persoonlijke relaties met God. Volgens het rapport “steunt [de beweging] voornamelijk op immigrantengemeenschappen en kerken die erg open zijn over hun exorcismediensten”.

De pinksterbeweging is al jaren aan het groeien. Volgens Cees van der Laan, emeritus hoogleraar pentecostalisme aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, is het aantal leden in Nederland sinds 2007 gegroeid van 120.000 naar 150.000. Volgens de World Christian Database is van de ruim twee miljard christenen in de wereld zelfs een kwart lid van de pinksterbeweging.

Voor miljoenen toegewijde gelovigen – niet alleen binnen de pinksterbeweging, maar ook voor vele anderen – is het kwaad geen metafoor, maar iets dat daadwerkelijk bestaat, en bevochten moet worden. Volgens een recent stuk op The Atlantic denkt bijvoorbeeld ongeveer de helft van alle Amerikanen dat demonische bezetenheid echt een ding is, en gelooft meer dan 70 procent in de duivel.

Dr. Andrew Chesnut is hoogleraar religiewetenschappen aan Virginia Commonwealth University en een expert op het gebied van de katholieke doodscultuur en Latijns-Amerikaanse religie. “Zowel bij de katholieken als in de pinkstergemeenschap neemt het aantal exorcismen toe – daar is geen twijfel over,” zegt hij via Skype. “Dat komt voornamelijk door die laatste groep. Veruit de meeste exorcismen worden namelijk uitgevoerd door pastoors zonder speciale training, terwijl je in de katholieke kerk toestemming van je bisschop nodig hebt. Exorcismen worden vooral in het zuiden van de wereld uitgevoerd, met name in Afrika en Latijns-Amerika.”

Vroeger vond het exorcisme voornamelijk in de schaduw plaats, maar sinds de jaren zeventig staat het volop in de schijnwerpers. Dat komt vooral door de neo-pinksterbeweging in Latijns-Amerika. “Het exorcisme is daar nog steeds heel populair in de kerken. Zoals in de Igreja Universal do Reino de Deus in Brazilië [wat zoiets betekent als “de universele kerk van het koninkrijk van God”, red.], die de vrijdagavonddienst heeft gereserveerd voor exorcismen,” vertelt Chesnut. “Al noemen ze het niet zo, maar eerder ‘bevrijding’ of ‘verlossing’.”

Volgens hem moet je in elke discussie over exorcisme een belangrijk onderscheid maken. Katholieke exorcismen zijn gevormd door eeuwen aan tradities en moeten aan strenge regels voldoen. Informele rituelen komen er ook voor, maar die zijn zeldzaam en vinden vaak achter gesloten deuren plaats. In theorie mogen alleen gewijde priesters en hogere prelaten ze uitvoeren, en zelfs dan slechts als ze er nadrukkelijk toestemming voor hebben gekregen.

Zowel de katholieke kerk als de pinkstergemeenschap beschouwen het exorcisme als een belangrijk grondbeginsel. Ook al verschilt hun inhoud enorm, beide stromingen delen een liefde voor spektakel en rituelen. Dat zou een verklaring kunnen zijn voor de toename in het aantal exorcismen in vooral deze twee religieuze stromingen, al waren er in het Verenigd Koninkrijk ook berichten dat het aantal islamitische exorcismen toeneemt. Het zou ook kunnen dat het aantal katholieke exorcismen toeneemt als reactie op de dreiging van de pinkstergemeenschap, die een steeds groter ‘marktaandeel’ afsnoept van de katholieken in het westen en in zuidelijke ontwikkelingslanden. Sinds de jaren zeventig neemt het aantal katholieken in die gebieden van de wereld namelijk steeds meer af.

Dr. Kate Kingsbury is de onderzoekspartner van dr. Chesnut en verbonden aan de Universiteit van Alberta. Ze is een expert op dit gebied en legt me uit hoe de exorcisme-tradities binnen de pinkstergemeenschap verschillen van de katholieke.

“Ze zijn vaak onvoorbereid en geïmproviseerd,” schrijft ze in een e-mail. “Elke pastoor kan er een uitvoeren en soms mogen zelfs leken er een doen. Omdat er geen strenge regels zijn, kan het exorcisme veel vormen aannemen. Meestal zijn ze veel dramatischer dan in de katholieke kerk en maken ze gebruik van een bepaalde theatraliteit, die het publiek van heinde en verre moet aantrekken.”

Het zijn vaak spontane, openbare gelegenheden, waarbij de emoties hoog oplopen. Er zijn al een paar spraakmakende controverses ontstaan. Kingsbury noemt als voorbeeld Alph Lukau, een Zuid-Afrikaanse pinksterpredikant die een jong meisje kuste tijdens een exorcisme. “Naar verluidt was het in Jezus’ naam om een demoon uit haar mond te verdrijven. Zulke voorvallen kunnen spanningen veroorzaken bij de katholieke geestelijken, die zulke ongepaste acties en het negeren van protocollen veroordelen.”

Ook dichter bij huis, in het Verenigd Koninkrijk, zijn de afgelopen twintig jaar schandalen geweest. In 2000 werd Victoria Adjo Climbié in Londen vermoord door haar voogden, die geloofden dat het achtjarige meisje bezeten was door satanische krachten – naar verluidt omdat hun prediker van de Braziliaanse kerk dat had gezegd.

In 2018 stond er in The Guardian een artikel met de kop Like being raped, waarin verhalen van geanonimiseerde mensen over hun gedwongen exorcismen waren opgetekend. In het stuk beweert een 67-jarige vrouw dat zij een exorcisme kreeg van een dokter in een ziekenhuis in Londen. En een andere man van middelbare leeftijd zegt dat hij in zijn jeugd werd vastgebonden en een exorcisme kreeg door mensen van een kerkgemeenschap die banden met de pinksterbeweging heeft. En dit allemaal vanwege zijn "demonische" homoseksualiteit.

Exorcisme is een moeilijk concept voor niet-religieuze mensen. Velen van hen beschouwen het als iets uit een goedkope horrorfilm of als uitbuiting van kwetsbare mensen. Maar je kunt niet alle soorten exorcisme over een kam te scheren.

De Amerikaanse journalist Barbie Latza Nadeau woont al twintig jaar in Italië. Ze schreef onder meer over de maffia in Napels en was onlangs bij het exorcismecongres in Rome. In haar boek Roadmap To Hell uit 2018 vertelt ze over moderne slavernij en een onderwereld die gedomineerd wordt door de Camorra en Nigeriaanse drugsbendes.

Ze schrijft dat er de afgelopen tien jaar duizenden, voornamelijk Nigeriaanse vrouwen verhandeld zijn en in de seksuele slavernij terecht zijn gekomen. Zij denken zelf dat ze naar Europa reizen om te werken in kapsalons of de horeca, maar als ze eenmaal in Italië zijn, staat er iets vreselijks op ze te wachten. Ze krijgen een zogenaamde schuld van tienduizenden euro’s opgelegd voor de reiskosten, waarna ze gedwongen worden om op straat te werken. Vaak wordt er ook een zwarte vloek over hen uitgesproken voordat ze naar Europa vertrekken. Veel van de vrouwen geloven in juju en tegen een vloek ingaan kan mogelijk schadelijk zijn voor je geliefden.

Dat levert een probleem op voor mensen die de vrouwen uit de slavernij willen helpen ontsnappen: een spirituele kwaal vereist namelijk een spirituele oplossing. De staat staat vaak onverschillig tegenover deze vrouwen, waardoor ze in een gruwelijk limbo terechtkomen. Daarom is een exorcisme een mogelijke oplossing om de vrouwen te helpen om hieruit te ontsnappen. Nadeau zegt dat de Napolitaanse exorcisten binnen hun regels de juju-rituelen proberen te volgen, met als doel de vrouwen ervan te overtuigen dat de vloek ongedaan is gemaakt.

“Als het werkt om ze te bevrijden, wat is dan het probleem?” zegt een Engelse kardinaal tegen Nadeau, nadat ze een exorcisme van een kwetsbare jonge vrouw heeft bijgewoond.

Ik heb zelf geprobeerd om een gesprek te regelen met Uzor Ndekwu, de voorganger en pastoor van Jesus Sanctuary Ministries, dezelfde kerk waar het gezin van Kennedy Ife naartoe ging. Maar het bleek moeilijk om met hem in gesprek te komen. Ik begreep zijn terughoudendheid wel, waarschijnlijk zou het slechte publiciteit voor zijn kerk opleveren.

Pastoor Ndekwu is niet de enige persoon die terughoudend is om over exorcismen te praten. Tijdens mijn onderzoek merkte ik dat mensen vaak verlegen worden als ze over hun persoonlijke ervaringen met het paranormale moeten praten – vooral als het gaat om exorcismen. Het is een intieme, vaak angstaanjagende ervaring. Mensen die een exorcisme ondergaan zijn vaak kwetsbaar: ze lijden aan een acute psychische aandoening of verwerken periodes van diep en onopgelost trauma.

Er is verrassend weinig over geschreven in de wetenschap. Wel is er in een onderzoek uit 2012 onder voormalige kindsoldaten in Noord-Oeganda een verband gevonden tussen trauma en de symptomen die vaak voorkomen bij een veronderstelde demonische bezetenheid. Verder wordt het niet vaak in het openbaar besproken door woordvoerders van de katholieke kerk of de pinksterbeweging.

Omdat ik geen exorcisten in levende lijve kan interviewen, maak ik via een facebookgroep over paranormalisme, die zichzelf omschrijft als een “Vereniging voor Exorcisme en Demonologie”, kennis met de Nederlandse Gert Brouwer. Na weken berichten heen en weer te hebben gestuurd is hij bereid om met me te praten.

Gert woont in Breda, waar hij zijn werkende leven wijdt aan het paranormale. Hij bevindt zich in een ongebruikelijke situatie, omdat hij zowel een exorcisme heeft uitgevoerd als er een heeft ontvangen. Van kinds af aan had hij altijd het gevoel dat er iets meer was dan hij kon bevatten: iets subtiels en onverklaarbaars. Op zijn 21ste kwam hij voor het eerst een demoon tegen in zijn appartement. Hij was geschokt door die ervaring, maar wilde ook weten hoe hij dit beter kon begrijpen. Na jarenlange studie heeft Gert nu de overtuiging dat hij met “het onstoffelijke” kan communiceren.

Gert is voorzichtig met het uitvoeren van exorcismen, “omdat 99 procent van de claims niet paranormaal is en slechts een klein deel ervan echt kwaad.” Hij vindt de nazorg net zo belangrijk als het ritueel zelf. Verder weidt hij er niet zo over uit, maar hij zegt dat het belangrijk is dat je veel ervaring en expertise hebt – hoewel hijzelf volledig autodidact is.

Wat hij als 'puur kwaad' beschouwt of waar zijn nazorg precies uit bestaat, zijn vragen die onbeantwoord blijven. Ik blijf een vaag onbehagen voelen – hoewel het moeilijk is om te twijfelen aan zijn oprechtheid.

Zelf ben ik nog een keer naar de kerk geweest na dit gesprek, maar ik vond de stilte moeilijk te combineren met mijn gedachten over demonen, het kwaad en bezeten mensen. Ik heb maar snel een paar kaarsen aangestoken om die gedachten te verdrijven.