​De hysterie van fangirls is vele malen complexer dan hun muzieksmaak

Afgelopen zomer liep ik met mijn voormalig huisgenoot door de straten van Boedapest op weg naar het Városliget park. Aangekomen op het Heldenplein, wat voor het park ligt, zagen we een enorme groep tienermeisjes. De combinatie van Hongaarse vlaggen en One Direction-posters was een dikke hint: dit was een bijeenkomst van de Hongaarse One Direction-fanclub.

Nog geen tien seconden nadat we deze conclusie hadden getrokken, zwermden twintig giechelende individuen op mij af met de mededeling dat ik blijkbaar ontzettend veel op Harry Styles lijk. Daarop volgde de vraag of ze selfies met me mochten maken. Ik kreeg ballonnen en handgemaakte posters in mijn handen gedrukt, er werd een selfie-rij gevormd en voor dat ik het wist was ik een Instagram-sensatie voor puberale Hongaarse One Direction fangirls. Zelfs als ik mijn Hollandse bek opentrok, klonk ik in de oren van de Hongaarse pubergeest blijkbaar als popidool Harry Styles. #notsoharry

De auteur, die allesbehalve op Harry Styles lijkt, en zijn Hongaarse tiener-fanclub. De poster hangt aan de muur in zijn huis omdat hij het stiekem wel leuk vond dat vrouwen een keertje in hem geïnteresseerd waren. Ook al waren ze veertien en waren ze alleen maar in hem geïnteresseerd omdat hij op iemand anders leek.

Hoewel dit een leuk verhaal is, dat ik duidelijk nog steeds graag uitmelk, begonnen er wel een paar vragen door mijn hoofd te spoken. Bijvoorbeeld: hoe deze meisjes in godsnaam kunnen denken dat een 21-jarige nerd met lang bruin haar op mij lijkt. En en waarom tienermeisjes zo cray cray hysterisch doen tijdens concerten, of als er (lookalike) beroemdheden in hun aanwezigheid zijn. De wetenschap vroeg zich dit soort dingen over hysterie en vrouwelijke tienerfans, oftewel fangirls, natuurlijk ook allang af, en kwam met een paar theorieën op de proppen.

Het is te gemakkelijk om het bovengenoemde gedrag in het hokje 'hormonale gekte' te stoppen. Dat was namelijk mijn eerste gedachte in Hongarije en dat is eigenlijk ook niet zo raar. We worden constant in de media blootgesteld aan dit beeld van de vrouwelijke fan. Enigszins te begrijpen als chicks de sixpack van Bieber likken met de dood worden bedreigd, 4chan een trend in het leven probeert te roepen waarbij chicks zichzelf snijden als Justin nog een keer drugs gebruikt en chicks dreigen om hun huisdier in de blender te gooien als [voer hier willekeurig mannelijk popidool in] ze niet volgt op Twitter. Vaak zijn dit soort dingen een hoax, maar het feit dat de mainstream media deze incidenten vaak heel serieus neemt, toont aan dat de fangirl een serieus imagoprobleem heeft. Onterecht, want er zit een enorme complexiteit achter de hysterie van tienermeisjes.

Freud verklaarde in de negentiende eeuw hysterie als een uiting van seksuele repressie. Hij bedoelde dit in de letterlijke zin: hysterische vrouwen waren seksueel onbevredigd. Later werd de vibrator uitgevonden om vrouwen van deze hysterie te genezen, door ze klaar te laten komen. Maar recentelijk gebruiken sociologen, psychologen en feministen de notie van seksuele repressie ook in een sociaal-politieke zin (de onderdrukking van een sekse) om de hysterie van de fangirl te verklaren. De fangirl wordt in de academische literatuur beschreven als een product van zowel opgekropte seksuele hormonale gevoelens, als de onderdrukte positie van jonge vrouwen in onze samenleving.

Voor de duidelijkheid; fangirls zijn niet echt hysterisch, het is een metafoor. Hysterie is de historische verwoording voor een paniekstoornis of conventiestoornis: een psychologische aandoening door acute stress, die vooroorzaakt wordt door onverwerkte angst of woede. Een klinische aandoening dus, waar je vroeger voor op de brandstapel kwam en tegenwoordig voor wordt behandeld. Maar dat betekent niet dat er geen overeenkomsten zijn.

Jane Mendle, een klinische psycholoog en assistent-professor op Cornell University in de staat New York, benadrukte in een interview met The Hairpin dat hoewel deze metaforische hysterie absoluut niet hetzelfde is als een conventiestoornis, ze beide wel gedreven worden door dezelfde onderliggende principes. "Een van de dingen dat opvalt aan een conversiestoornis, is dat deze vaak voorkomt bij mensen die weinig sociale aandacht krijgen; en met sociale aandacht, bedoel ik de aandacht van de samenleving. En historisch en traditioneel gezien zijn dat vrouwen," stelt de psycholoog.

Op dezelfde manier beargumenteerde bestseller-auteur Katherine Howe, die schreef over conversiestoornissen en heksverbrandingen, dat het het fangirl-zijn adolescente meisjes, die zich normaal van de samenleving moeten beheersen, de ruimte geeft om hun stress te ventileren. "Als tiener wordt van ze verwacht dat ze zich leren controleren. Hysterie gaat precies in tegen wat adolescente meisjes leren: wees goed, wees niet luid, wees monogaam, etc, etc."

Michelle Janning, een professor in de Sociologie aan het Whitman College in de Amerikaanse staat Washington, sluit zich in haar artikel hierbij aan. "Fangirl zijn schept een ruimte waarin seksuele vrijheid wel toegestaan is." Ze gaat verder door te stellen dat deze hysterische expressie uit een paradoxale tweedeling bestaat. "Aan de ene kant is een gillend meisje bij een concert aan het protesteren tegen de seksuele onderdrukking van meisjes binnen een op seksualiteit toegespitste samenleving. Door te schreeuwen proberen ze om controle te krijgen over hun lichaam, ervaringen en seksuele uiting. Het schreeuwen geeft ze letterlijk en figuurlijk een stem. Maar aan de andere kant behoort deze hysterie nietsvermoedend juist tot de dominante ideologie die de seksualiteit van meisjes controleert," aldus Janning.

Ook professor Sarah Baker van Griffith University in Australië schrijft over deze paradox. "Jonge tienermeisjes nemen culturele producten niet passief en oppervlakkig tot zich. Ze laten de wereld merken dat ze bestaan en dat niemand ze vertelt wat ze moeten doen. Maar deze expressie is toegestaan omdat de dominante cultuur weet dat de uitingen van de fangirls tijdelijk zijn." Baker stelt dat aan het einde van een popconcert de oude, dominante ideologie hersteld wordt, waarna jonge tieners hun seksualiteit weer dienen te controleren. Door te schreeuwen claimen ze voor een korte periode een ruimte die normaal niet van hen is, maar hun expressie is dus een illusie, tijdelijk en bovenal niet bevrijdend. Sterker nog, het schreeuwen en fangirlgedrag zou zelfs een soort medicijn kunnen zijn om de huidige sociale orde te behouden.

De hysterie van fangirls fungeert in deze context dus als een gereedschap om een veilige ruimte te creëren waarin de fangirl voor een korte tijd haar nieuwe en onderdrukte seksualiteit een plek kan geven, vrij te laten en te gelijk de kans krijgt om (onsuccesvol) kritiek te leveren op de rol van jonge tienermeisjes in onze samenleving. Al is dit niet de enige verklaring.

De muziek waar fangirls van houden, speelt ook een grote rol bij het verklaren van hun gedrag. Niet voor niets werd er aan het begin van de documentaire This Is Us over One Direction een lesje biologie gegeven, waarin werd uitgelegd hoe muziek dopamine losmaakt in de hoofdjes van het puberale publiek. "Ze zijn niet hysterisch, ze zijn gewoon opgewonden," zegt neuroloog Stefan Koelsch, die waarschijnlijk nooit had verwacht dat hij met een neurologie-diploma op zak in een documentaire over een boyband zou belanden.

Hoewel we nog niet weten waarom mensen precies van muziek houden, weten we wel dat muziek een goed gevoel geeft. In een onderzoek uit 2001 en een vervolgstudie uit 2014 van onderzoekers Anne Blood en Robert Zatorre aan McGill University in Montréal werden testpersonen onder een MRI-scanner gelegd, terwijl ze naar korte muziekfragmenten luisterden. Zo werd er zichtbaar dat bij het horen van muziek het deel van je hersenen wordt geactiveerd waarin plezier en beloning worden verwerkt. Hetzelfde deel van je brein dat ook in actie komt als je lekker voedsel eet, drugs neemt of seks hebt. Of allemaal tegelijk.

Neuroloog Daniel Levitin, ook werkzaam op McGill University, verklaart Justin Bieber-koorts in zijn onderzoek ook aan de hand van het vrijkomen van dopamine. Hij ontdekte daarnaast dat een muzieksmaak die gevormd wordt in je puberteit, onderdeel uit gaat maken van je interne neurale paden. Rond die tijd beginnen sommige neurale paden zich namelijk te versterken, terwijl anderen juist afsterven. Zo blijven de connecties tussen de muzieksmaak en het vrijgeven van dopamine extra sterk aanwezig. De hersenen van fangirls zijn dus letterlijk geprogrammeerd om plezier te ervaren (en dopamine vrij te geven), iedere keer als ze een nummer van hun idool horen.

Tot slot is het niet onbelangrijk om in acht te nemen dat fangirls zelf frequent aangeven dat ze zich door de muziekteksten begrepen voelen. De muziek speelt in op hun belevingswereld, emoties en de gevoelens waar ze mee worstelen. Hierbij komt ook het feminiene voorkomen van hun idolen om de hoek kijken. Het gros van de fangirls gaat prat op vrouwen of mannen met feminiene gelaatstrekken zoals Justin Bieber, de leden van One Direction of bijvoorbeeld Micheal Jackson en David Bowie. Volgens sociologen herkennen fangirls zichzelf namelijk in deze feminiene kwaliteiten. Er is dan ook een flinke stapel homoerotische One Direction fanfictie geschreven door heteroseksuele fangirls. Afgezien daarvan, betekent het misschien ook dat ik een feminiene kop heb.

Uiteindelijk is de hysterie van de fangirl dus enorm complex. Een ingebakken connectie in de hersenen tussen muziek en breindrugs, een ontlading van een onderdrukte seksualiteit, een gefaalde poging om onder een voorgeschreven identiteit binnen de dominante cultuur uit te komen, een herkenning van de problemen en gevoelens waar ze zelf mee worstelen in moeizame puberjaren. Ik voel me vereerd dat ik een onderdeel heb mogen zijn van hun wereld. Waar blijven de rijen om op de foto te gaan met de fangirls zelf?

De auteur zwaait 'zijn' fangirls vaarwel. Foto door Thijs Rebel