De foto's die de mannelijke seksualiteit van oorlog laten zien

Op 20 april 2011, in de tweede maand van de Libische burgeroorlog, was de Britse fotojournalist Tim Hetherington met rebellenstrijders aan het front in Misrata toen het noodlot toesloeg. Troepen van Gaddafi namen zijn groep onder vuur, waarbij fotograaf Chris Hondros omkwam en fotograaf Guy Martin zwaargewond raakte. Hetherington raakte gewond door een granaatscherf en overleefde de aanval aanvankelijk, maar stierf later omdat hij te veel bloed had verloren.

Hetherington verafschuwde geweld, maar besloot hij om oorlogen met eigen ogen te aanschouwen, zij aan zij met soldaten in Liberia, Afghanistan en Libië. Toen hij voor het Amerikaanse blad Vanity Fair meeging met Amerikaanse troepen in Afghanistan (hij won tijdens die periode, in 2007, de World Press Photo) leerde Hetherington de oorlog kennen als een functie van de mannelijke seksualiteit.

Hetherington had een openbaring, dankzij een foto die hij “Het hof van Eden” noemde. Op die foto zaten Amerikaanse soldaten te picknicken. Hij geloofde dat een primitief verlangen naar de strijd en de constante dreiging van de dood de mannen de kans gaf om hun liefde voor elkaar openlijk te uiten, zonder twijfel, angst of oordelen. Hij dacht dat je de echte verbeelding van mannelijkheid niet kan vinden in heroïsche, dramatische of anderszins kunstzinnige weergave van oorlog. Die verbeelding lag volgens hem in gewone foto’s van soldaten tijdens hun meest intieme en kwetsbare momenten.

Stephen Mayes was lange tijd een vriend en collega van Hetherington; tegenwoordig is hij directeur van het Tim Hetherington Trust. Om zijn zevende sterfdag te gedenken, sprak VICE met Mayes over de manier waarop Hetherington veranderde hoe we over oorlog denken. Hij praatte ook over het laatste gesprek dat hij met Hetherington had, waarin de fotograaf vertelde hoe zijn tijd aan het front hem veranderd had.

VICE: Hoe zou jij de missie van Tim Hetherington omschrijven?
Mayes: Ik ontmoette Tim toen hij fotojournalistiek studeerde aan de universiteit van Cardiff, in Wales. Vanaf het moment dat hij afstudeerde in 1997, ging hij verder dan fotografie. De rest van de jaren negentig gingen onze gesprekken hetzelfde: “Dat zal allemaal wel, maar wat ga je ermee doen?”

Tim zag zichzelf nooit echt als fotograaf. Hij gebruikte welk medium dan ook om de boodschap over te brengen: tijdschriften, een tentoonstelling, multimedia-installaties, een boek, een film, en alle andere publiciteit die hij kon krijgen om te praten over zijn werk. Het was nooit alleen een foto; het was zijn levensdoel.

Ik hoorde Tim voor het eerst over oorlog en menselijke seksualiteit praten in 2003. Hij had een paar jaar doorgebracht met rebellengroepen in Liberia, een behoorlijk heftig leven. Hij deed het toch, en hij deed het om een bepaalde reden. De foto’s waren haast bijzaak. Toen hij terugkwam, praatte hij over alle dingen die hij niet had gefotografeerd, de dingen die hij niet kón fotograferen. Hij wilde weten waarom mensen dit doen.

Wat heeft hij ontdekt over de aard van oorlog?
Voor Tim kwam het erop neer dat de drijvende kracht achter conflicten de mannelijke seksualiteit is – maar het is niet seksueel. Veel van de problemen van mannelijkheid gaan over het onvermogen om liefde te tonen. We hebben een heel rudimentair beeld van mannelijke seksualiteit, dat het een aan/uit-knop is, maar het is veel meer dan dat. Omdat mannen niet worden uitgedaagd om erover na te denken, het te ontdekken, of er iets aan te doen (anders dan ‘je gedragen’), zitten we vast.

De reden dat conflicten zo interessant zijn, is dat mannen zich in zulke situaties uitdrukken; mannen worden menselijk, in de meest onmenselijke situaties. Juist in die situaties konden ze volgens Hetherington contact maken met zichzelf en met elkaar, op manieren waarop dat thuis niet lukte. Tim was op zoek naar datgene dat mannen ervan weerhoudt zich meer uit te drukken.

Wat maakt conflicten “mannelijk?”
In zijn laatste gesprek met mij, had Tim het over waarom hij liever aan het front fotografeerde dan in vluchtelingenkampen. Hij vond dat de emotionele reden daarvoor het feit was dat hij een man was, en dat hij niet bevredigd werd door vluchtelingenkampen omdat hij van hetzelfde slag was als de mannen die vochten.

Tim probeerde te begrijpen waarom hij daardoor werd aangetrokken. Het is niet zo simpel dat het gaat om territoriumdrift, of geld of zoiets. Hij zag het als een intrinsieke mannelijke drift om conflicten op te zoeken. Maar in zijn persoonlijke leven was Tim een heel vreedzame man. Hij was niet iemand die op zoek was naar conflict in het dagelijks leven, maar hij werd wel naar de oorlog getrokken. Deels uit hang naar avontuur. Maar het gaat ook om liefde. Tim vond er een vorm van liefde die hij nergens anders in zijn leven tot uiting kon laten komen.

Tim leefde er echt voor. Toen hij in Afghanistan op patrouille was met de soldaten, brak hij zijn enkel en liet hij hen niet helpen. Hij liep twee dagen met een rugzak om door op zijn gebroken enkel, door de bergen van Afghanistan. Hij was één van de mannen, en daar kwam hij op het idee dat soldaten de software van de oorlog zijn.

Hoe werd Tims tijd in Afghanistan het keerpunt in zijn carrière?
Toen Tim in 2011 werd genomineerd voor een Oscar voor Restrepo, kwam hij op een punt waarop hij een publiek had, en iets te zeggen had over mannelijke seksualiteit en conflict. Sleeping Soldiers, zijn serie voor Vanity Fair, was daar de eerste verkenning van.

Sleeping Soldiers is een overpeinzing. Het is geen fotojournalistiek, maar wordt wel nog steeds zo gezien. Als je stopt met kijken naar wat je verwacht te zien en na gaat denken over waar je misschien écht naar kijkt, leidt Tims werk je vaak naar een andere positie.

Tim sliep maanden achter elkaar in een legerkamp, en los van de explosies, gebeurde er niet zo veel. Niemand was verbaasd als hij foto’s maakte van de soldaten die een beetje aan het klooien waren, maar dat hij de camera oppakte terwijl de rest lag te slapen, rondsloop en fotos maakte, was raadselachtig.

Tim vertelde me: “Het gaat over meer dan passiviteit. Dit gaat over zijn.” Zonder hun uniformen waren deze mannen heel anders. Tim legde uit dat de Amerikaanse soldaten een internationaal trademark zijn, even herkenbaar als Coca Cola. Deze soldaten zijn een merk, totdat ze hun kleren uittrekken. Dan zijn ze opeens mensen. Foto’s maken van die mannen terwijl ze halfnaakt sliepen, middenin een gebied in Afghanistan waar hevig werd gevochten, herinnert mensen aan de kwetsbaarheid en agressie.

Het is interessant dat je zei dat Sleeping Soldiers geen fotojournalistiek is. Wat voor foto’s vallen in die categorie?
Journalistiek is in essentie een proces van uitsluiting. Als je bijvoorbeeld een hongersnood fotografeert, laat je geen mensen zien die naar de winkel gaan om eten te kopen, hoewel ze dat wel doen. Het is tegenstrijdig. Fotojournalistiek accepteert dat niet. Het identificeert een individu of een scenario om een groter probleem te illustreren.

Clichés hebben een functie, die eruit bestaat dat ze ideeën heel snel kunnen overbrengen, en dat is heel nuttig. Als je een foto op de voorpagina van een krant hebt bijvoorbeeld, en weet waar het verhaal over gaat zonder dat je het artikel hebt gelezen. Of het nou gaat om oorlog, armoede of honger. Fotojournalistiek gaat om het invullen van bepaalde verwachtingen van wat je gaat zien. De media is geen informatie-industrie, het in een bevestigingsindustrie.

Wat zijn de stijlfiguren van oorlog, en hoe ging Tim verder dan die stijlfiguren?
Die stijlfiguren zijn de hardware: uniformen, apparaten, en de uitrusting. Tim wilde het hebben over de software: de mensen. Hij wilde dezelfde mensen laten zien zonder hun spullen, of op een manier die de nauwe blik van de traditionele journalistiek liet zien. Tim probeerde wat hij al had gedaan uit te breiden. Hij wilde praten over dingen die niet gezegd konden worden, op plekken waar mensen die dingen niet wilden horen.

Kon je spreken over het keerpunt in Tim’s carrière? Ik herinner me levendig dat hij mijn kantoor in Brooklyn binnenkwam. Hij zei geen woord. Hij haalde alleen een paar vellen met werk dat hij in Afghanistan had gemaakt tevoorschijn en vroeg wat ik van de foto’s vond. Er gebeurde daar iets dat verder ging dan traditionele oorlogsfotografie. Ik zag die mannen spelen, aan elkaars tepels draaien, elkaar aanraken zonder shirts. Het was niet seksueel of erotisch, maar tegelijk zorgde het voor een sterke vrijheid. Dat is wat hij probeerde te zeggen: dit is echt iets anders.

Met Sleeping Soldiers vertelde Tim een verhaal waar mensen verwachtingen van hebben vanuit elke mogelijke hoek. Hij won de World Press Photo of the Year omdat er niets meer te zeggen was. Tim erkende dat hij zichzelf alleen nog maar kon herhalen.

Daarom is die “Hof van Eden”-foto zijn cruciale werk geworden. Hij had het niet door toen hij ‘m maakte, maar wel toen hij ‘m zag. Hij realiseerde zich dat voor soldaten niet het vechten het belangrijkste was, maar het op een zonnige dag samenzijn, en elkaars gezelschap waarderen.

Hoe zorgt Tim’s werk ervoor dat we het belang van mannelijke seksualiteit kunnen begrijpen? Het toont de waarheid en de waarheid is niet dat mannen wapens dragen. De waarheid gaat over iets diepers. Tim wilde daarover praten op manieren die niet uitdagend waren – we willen mannen niet uitdagen, want dan krijgen we de gebruikelijke reactie. Het moet gaan over de innerlijke man: herkenning.

Tim voelde iets en wilde weten waarom mensen het niet herkende. En natuurlijk herkennen we het wel, maar we willen er niet over praten. Dat wilde hij vermijden. Hij probeerde mensen zich niet ongemakkelijk te laten voelen door de realiteit van hun leven. De wereld is opgebouwd uit al onze kleine realiteiten. We zouden daar met elkaar over moeten kunnen praten.