Tien dingen die je altijd al wilde vragen aan een gevangenispsycholoog

De Verenigde Staten hebben de hoogste detentiecijfers ter wereld: 716 gevangenen per 100.000 inwoners. Hoewel slechts vijf procent van de wereldbevolking in de VS woont, vind je er maar liefst 25 procent van alle gevangenen. Mitch Abrams is een gediplomeerd psycholoog die toezicht houdt op de geestelijke gezondheidszorg voor zeven staatsgevangenissen in New Jersey. Daar horen ook gevangenissen met psychiatrische patiëntenafdelingen bij, plus een staatsinstelling speciaal voor zedendelinquenten. Mitch staat aan het hoofd van alle psychologische screenings en houdt toezicht op evaluaties van huiselijk geweld. Ook leidt hij de andere artsen in de geestelijke gezondheidszorg op. Na 18 jaar in het vak heeft hij alles gezien. Maar als therapeut die met gedetineerden werkt, is het belangrijk om nieuwsgierig blijven, zegt hij.

VICE: Hallo Mitch, wat is nou de hoofdgedachte achter therapie voor gevangenen?
Mitch Abrams: Het gaat er uiteindelijk om dat de gedetineerde gaat re-integreren en dat we terugval voorkomen. Gedetineerden met psychische aandoeningen die niet goed worden behandeld, zullen meestal alleen maar verder wegzakken in hun problemen. Een behandeling kan voorkomen dat de symptomen terugkomen – symptomen die misschien wel een rol hebben gespeeld bij de misdaad.

Het klinkt misschien gek, maar mensen in de gevangenis krijgen betere geestelijke gezondheidszorg dan gewone burgers. Het is gemakkelijker om ze te laten gehoorzamen aan hun behandelplan en de zorg is doorlopend en constant. Als de gedetineerden achteruit gaan, wordt dat eerder opgemerkt en is het makkelijker om weer te stabiliseren. Wel belangrijk, overigens: minder dan 20 procent van de mannen in de gevangenis hebben een geestelijke aandoening die hun aanpassingsvermogen belemmert. Voor vrouwelijke gedetineerden ligt dat percentage veel hoger: soms bijna 50 procent.

Hoe reageren gevangenen meestal op de therapie? Vinden ze het in het begin nooit lastig om zich open op te stellen?
Dat verschilt. Er heerst een ultra-masculiene cultuur bij mannelijke gedetineerden. Daardoor zijn ze wat verhard en minder ontvankelijk voor de therapie. Ook is het bij jongere patiënten lastiger om ze de voordelen van de behandeling te laten inzien.

Maar wanneer ze achter die voordelen komen, kunnen we fantastisch werk verrichten. Vaak was er eerst niemand die naar hen luisterde en hun problemen aanhoorde. Of ze waren ervan overtuigd dat ze geen andere keus hadden dan crimineel worden of verstrikt raken in het gangsterleven. Als je gevangenen kunt laten nadenken over wat ze met hun leven wíllen, en kunt laten begrijpen wat voor belemmeringen er waren in hun verleden, gaan ze het voordeel van de therapie meestal wel inzien. Al heb je altijd gevangenen bij wie je eigenlijk niet echt binnenkomt.

Denk je dat de meeste mensen in de gevangenis belanden door onbehandelde psychische problemen of jeugdtrauma’s?
Dat is een lastigere vraag dan je zou denken. De meeste mensen zitten niet in de gevangenis voor gewelddadige misdrijven. Ik zie geen voordeel in dat drugsverslaafden worden opgesloten. En veel mensen die gewelddadig waren, zijn zelf slachtoffer geweest – dat wil niet zeggen dat alle slachtoffers gewelddadig worden. Geweld is zeker een factor waar je aandacht aan moet schenken in de behandeling, vooral als er een onbehandeld trauma is. Maar het is belangrijk om te kijken naar het grotere geheel.

Er zijn ook veel antisociale mensen die zich niks aantrekken van de wet. Dat getuigt nou niet bepaald van een goede, morele basis, maar het valt ook lang niet altijd onder het kopje van psychische aandoeningen. Of ik dus denk dat de meeste mensen in de gevangenis belanden door onbehandelde geestelijke problemen? Nee. Maar we zouden de kans op crimineel gedrag absoluut kunnen verkleinen met verbeterde onderwijssystemen, meer sociale ondersteuning en makkelijkere toegang tot de geestelijke gezondheidszorg.

Wat zijn veelvoorkomende onderwerpen in de therapiesessies met gedetineerden?
Echt alles komt voorbij. Ik heb op psychiatrische afdelingen gewerkt van stadsziekenhuizen, staatsziekenhuizen en staatsgevangenissen. Bij staatsgevangenissen zie je de meeste verschillende soorten van psychopathologie, zowel qua ernst als qua intensiteit.

Hoe help je gedetineerden zich neer te leggen bij een levenslange gevangenisstraf?
Ik geloof er echt in dat het voor de behandeling heel kwalijk is om te denken dat jij, als psycholoog, anders en beter bent dan de gedetineerden. Onder de juiste omstandigheden kan iedereen een misdaad begaan. Dus probeer ik de gemeenschappelijke kenmerken en overeenkomsten te vinden. Het is echt fascinerend hoe gedetineerden met een levenslange straf zich leren aanpassen en hun leven betekenis leren geven. Ik weet niet of ik dat zou kunnen.

Ik ben gaan waarderen dat een ‘one size fits all’-aanpak niet werkt. Gevangenen leren leven met hun straf door te gaan inzien wat voor hén belangrijk is. We hebben geen antwoorden voor ze: we hopen de juiste vragen te stellen, waardoor ze hun eigen antwoorden kunnen vinden.

Wat is het meest verhelderende dat een gevangene ooit met je heeft gedeeld?
Ik mag geen individuele gevallen bespreken, maar er is een thema dat ik bij veel gedetineerden heb gezien. Het klinkt misschien een beetje cliché, maar het meest verhelderend zijn nog wel de momenten waarop ze het echt snappen: wanneer ze begrijpen dat hen vroeger iets is overkomen wat hen een bepaalde kant op heeft gestuurd.

Soms hebben ze een misdaad gepleegd die heel veel leek op een misdaad waar ze ooit slachtoffer van zijn geweest. We noemen dat ‘identification with the agressor’. Of ze hebben niet goed gerouwd over het verlies van hun vader toen hij het gezin verliet. Het kan ook zijn dat ze vroeger in aanraking zijn geweest met huiselijk geweld, of drugs- en alcoholmisbruik van een familielid. Misschien zijn ze wel opgegroeid in een gewelddadige omgeving, waar je altijd op je hoede moet zijn om te overleven. Zulke dingen kunnen veel impact hebben.

Op een gegeven moment gaan ze begrijpen wat ze hebben opgestoken, waarom ze doen wat ze doen en realiseren ze zich dat ze niet terug in de tijd kunnen gaan. Het is geweldig als ze gaan inzien dat ze wél invloed hebben op hun gedachten en gevoelens, en zo de toekomst kunnen veranderen.

Wat is het ergste dat je ooit hebt gehoord tijdens een therapiesessie of hebt gezien tijdens je werk?
Genitale verminking. Een gevangene die zijn penis verwijdert, zijn testikels beschadigt of zichzelf steriliseert. Dit ernstige, zelfbeschadigende gedrag, soms door psychose, soms door een andere ernstige psychische aandoening: ja, dat is absoluut het ergste.

Heeft werken met gedetineerden invloed gehad op hoe je misdadigers ziet, en hoe het gevangenissysteem in elkaar zit?
Het zou naïef zijn om te zeggen dat werken in de gevangenis je niet beïnvloedt. Ik ken het systeem heel goed. Ik weet hoe het werkt en waar er verbeteringen nodig zijn. Ik word blootgesteld aan het ergste gedrag dat de mensheid te bieden heeft. Daardoor heb ik geleerd – niet volledig, hoor – minder gevoelig te zijn voor het kwaad dat mensen kunnen veroorzaken. Het gaat dan niet meer om wat die mensen precies hebben gedaan, maar meer om het waarom en hoe. Als we die dingen uitvogelen, kunnen we gericht behandelen en voorkomen dat dat gedrag terugkomt.

Heb je weleens patiënten gehad die volgens jou psychopaat waren en daardoor niet reageerden op de therapie?
Ja, al zijn psychopaten relatief zeldzaam. Een hoop mensen hebben psychopathische neigingen, maar minder dan vijf procent van de gevangenen zijn echte, doorgewinterde psychopaten die je niet kunt helpen met traditionele psychotherapie. Dat wil trouwens niet zeggen dat hun gedrag onveranderlijk is: je kunt hun gedrag best beïnvloeden, door hen te leren hoe ze kunnen krijgen wat ze willen door zich aan de regels te houden. Veel psychopatische gedetineerden kun je zo een beetje vormen, niet allemaal. Maar we proberen altijd alles wat we kunnen. We gaan er nooit zomaar vanuit dat iemand niet kan verbeteren.

Wat zijn de grootste emotionele belemmeringen van gedetineerden die terugkeren in de samenleving?
Als ze teruggaan naar hun oude woonbuurt, zullen er bepaalde verwachtingen zijn, en triggers waardoor ze terugvallen in hun oude, criminele levensstijl. Het is moeilijk om uit de gevangenis te komen en goed te verdienen. Terugvallen in het criminele circuit is soms, helaas, een zakelijke beslissing. Vooral als ze weten hoe ze zich staande kunnen houden in de gevangenis. Hoewel ze niet terug willen, weten ze dat ze in de gevangenis kunnen overleven als dat nodig is. De kans op een terugval is dus groot als ze hun leven, hun sociale kringen en omgeving niet veranderen.

Maar wanneer ze zichzelf beter begrijpen en inzien dat veel van hun gedrag voortkwam uit zelfbescherming, weten ze dat hun vroegere daden niet hoeven bepalen wie ze zijn. Als ze de gevangenis uitgaan, voelen ze zich misschien kwetsbaarder omdat ze die verdedigingsmechanismes niet meer gebruiken die ze vroeger op straat toepasten. Dat kan eng zijn en leiden tot regressie. Het allerbeste is nog om de gedetineerde te helpen om ‘het hebben van een dikke huid’ een nieuwe betekenis te geven. Het is niet moeilijk om ruzie te maken. Écht hard en stoer zijn betekent slim genoeg zijn om je emoties te kunnen beheersen, om je leven te kunnen sturen, binnen én buiten de gevangenis. Zo kun je vrede en geluk vinden met de mensen om wie je geeft. Hard zijn betekent verleidingen weerstaan: ze liggen altijd op de loer.