Dlaczego podejmujemy decyzje, o których wiemy, że będziemy ich żałować

Wszyscy czasem podejmujemy złe decyzje: bezmyślnie wydajemy nasze oszczędności, zwlekamy na ostatnią chwilę z ważnym zadaniem, umawiamy się z „nieodpowiednimi” osobami. No i palimy – mimo faktu, że natychmiastową przyjemność płynąca z wzięcia pierwszego bucha zwykle dość szybko zastępują wyrzuty sumienia i kapeć w ustach. Skoro wszyscy wiemy, że palenie jest złe i do tego często pogarsza nasze samopoczucie, dlaczego ciągle to robimy?

Najpierw musimy zrozumieć, w jaki sposób działa nasz mózg, gdy stawiamy go przed jakimś wyborem. Twój mózg zbiera informacje (A), przetwarza je (B) i potem wypluwa odpowiedź (C). A + B = C. Wydaje się proste, prawda? Jednak z racji złożoności ludzkiego mózgu w tym pozornie prostym równaniu wiele może się nie udać.

Niektóre złe decyzje wynikają z błędnych informacji lub ich braku. Co więcej, dane, z których korzystają nasze mózgi przy podejmowaniu decyzji, nie opierają się jedynie na obiektywnych, rzeczowych informacjach. Zamiast tego, nasze mózgi biorą pod uwagę również mnóstwo osobistych, empirycznych faktów, czyli chociażby to, czego nauczyliśmy się z poprzednich wyborów, okoliczności, związków i zachowania innych ludzi. Zasadniczo wszystko, czego kiedykolwiek doświadczyliśmy, wpływa na decyzję, którą podejmujemy. A więc bez względu na to, jak wiarygodne posiadasz informacje, ani jak dobrze rozumiesz okoliczności, twoja decyzja może się okazać zaskakująco nietrafiona.

Mózg musi następnie przetworzyć wszystkie dane i ustawić hierarchię ważności tych informacji, zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych. Ten etap nazywa się zdolnościami poznawczymi i na nie również wpływa wiele czynników. Pomijając tak oczywiste rzeczy, jak zmęczenie czy nietrzeźwość, istnieje jeszcze jeden, bardziej subtelny czynnik zakłócający proces podejmowania przez nas decyzji: błędy poznawcze, czyli nieracjonalnie postrzeganie rzeczywistości. Są to zasadniczo pewne skróty myślowe, które tworzą nasze mózgi. Pomagają one nam rozwiązywać problemy i szybko interpretować różne informacje w oparciu o wzorce, których zasadność potwierdziły różne doświadczenia. Ale niestety za tę lepszą wydajność płaci się kiepską oceną sytuacji. Istnieją setki rozpoznanych błędów poznawczych, a neurobiolodzy wciąż odkrywają kolejne.

„Wiem, że palenie jest dla mnie złe” – mówi Ian. „Ostatnio całkiem ładnie udało mi się je ograniczyć. Dobiegam już do trzydziestki i prawie nigdy nie palę w ciągu dnia, ale kiedy tylko w piątek usiądę z kolegami w barze, a któryś z nich zapali, nie pomogę się powstrzymać od wysępienia jednego i dołączenia do niego”. Istnieje mnóstwo ludzi, którzy podobnie jak Ian posiadają obiektywne informacje na temat szkodliwości palenia, ale mimo to popalają.

Uzależnienie odgrywa w tym złożoną rolę, ponieważ zmienia nasze mózgi na poziomie neurobiologicznym i upośledza naszą zdolność podejmowania racjonalnych lub skomplikowanych decyzji. Ale to jednak nie wszystko: błędy poznawcze mogą też na wiele sposobów wpłynąć na decyzję o kontynuowaniu palenia, pomimo mnóstwa obiektywnych (a w niektórych przypadkach również subiektywnych) dowodów na spustoszenie, jakie w organizmie wyrządzają papierosy. Owe błędy mogą w pierwszej chwili wydawać się prostymi myślami, ale tak naprawdę opierają się na różnych formach przeinaczenia informacji. Na przykład, jeśli oglądasz reklamę antynikotynową i myślisz: „To nigdy nie będę ja”, mamy do czynienia ze złudzeniem ponadprzeciętności lub tendencyjnością optymistyczną. Jeżeli patrzysz na starszych ludzi, którzy palą i wydają się zdrowi, oraz w ten sposób usprawiedliwiasz własne zachowanie, jest to efekt potwierdzenia. Natomiast jeżeli bardziej cieszy cię znalezienie na ziemi 100 złotych niż perspektywa zaoszczędzenia tej sumy dzięki niekupowaniu fajek, kieruje tobą efekt pseudopewności.

Jeśli na ludzki mózg tak mocno wpływają różne błędy poznawcze i uprzedzenia, to czy w ogóle można zmienić nasz sposób myślenia oraz podejmowania decyzji? Tak, ale bywa to cholernie trudne – mówimy w końcu o wzorcach, którymi nieświadomie kierowałeś się przez wiele lat. „Zmiana zachowania jest niezwykle trudna, ponieważ wraz z upływem czasu różne osobiste oraz środowiskowe czynniki i bodźce coraz mocniej je [zachowania] utrwalają. Samo ponowne wejście w dane środowisko i pewien kontekst sytuacji może obudzić w nas dawne nawyki” – mówi profesor Andrew Lawrence, kierownik neurologii behawioralnej na Florey Institute of Neuroscience and Mental Health. Więc jeśli chociaż trochę przypominasz Iana, samo pójście w piątek wieczorem do znajomego baru może być wystarczającym bodźcem, żeby znowu zapalić.

Uświadomienie sobie i zrozumienie, dlaczego podejmujemy takie, a nie inne decyzje, może pomóc nam przezwyciężyć tryb autopilota, w który zwykle wchodzi nasz mózg. Profesor Lawrence podkreśla, że aby dokonać skutecznej zmiany, bardzo ważne jest to, żeby rozpoznać błędy poznawcze w momencie, w którym się pojawiają. Czasami bywa to nieprzyjemne, ale musisz rzucić wyzwanie swojemu mózgowi – wyczuj moment, w którym zaczynasz o czymś myśleć albo mieć na coś ochotę i zakwestionuj to. Zadaj sobie pytanie: „Czy to prawdziwa potrzeba, czy raczej coś, o czym pomyślałem z przyzwyczajenia? Może zrobienie tego jest po prostu łatwiejszym wyborem, który sprawi mi jedynie chwilową przyjemność?”. Jeśli uda ci się zmienić swój sposób myślenia, zmienisz również swoje zachowanie.

Artykuł pierwotnie ukazał się na VICE Australia

Więcej na VICE: