Pytamy młodych Żydów, co myślą o nowej ustawie IPN i czy boją się antysemityzmu w Polsce

Relacje pomiędzy Polską a Izraelem są wyjątkowo napięte. Wszystko przez nowelizacje ustawy IPN, którą w piątek przyjął Sejm. Ma ona przewidywać karę do trzech lat więzienia lub grzywny za „przypisywanie narodowi polskiemu odpowiedzialności, lub współodpowiedzialności za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie […] lub w inny sposób rażące pomniejszanie odpowiedzialności rzeczywistych sprawców tych zbrodni". Władze Izraela potępiły nowe polskie prawo. Żydzi polscy napisali list otwarty parlamentarzystów RP z prośbą o zmianę treści ustawy o IPN.

Wszystko wskazuję też, że Polska przegrała pierwszą bitwę o swoje dobre imię w social mediach: „27.01.2018 zasięg w sieci tematu #PolishDeathCamps wyniósł w zależności od narzędzia 23-28 milionów osób. Temat zaistniał na całym świecie i był publikowany przez wszystkie światowe agencje prasowe i małe media”, podaje serwis Polityka w sieci.

W środę o godz. 17 miała się odbyć pikieta pod izraelską ambasadą „w obronie prawdy pod ambasadą Izraela #StopAntypolonizmowi”, zorganizowana przez środowiska nacjonalistyczne – jednak w ostatniej chwili wydarzenie zostało odwołane. Postanowiłem zapytać młodych Żydów, co myślą o nowej ustawie IPN i czy boją się antysemityzmu w Polsce.

Ustawa IPN jest potencjalnie niebezpieczna jak każda ustawa napisana niejednoznacznie. Wizja IV RP gdzie posłanka Pawłowicz w nienawistnych postach nasyła prokuraturę na „lewackich” historyków i dziennikarzy, jest nośna politycznie dla celów opozycji, ale ja tego nie kupuję. Na ten moment jest to równie wiarygodne, co proroctwa Zbigniewa Hołdysa. Inna sprawa to umiejętność załatwiania spraw międzynarodowych z gracją. Tego PiS nigdy nie umiał, jako partia myśląca wyłącznie w kategoriach walki wewnątrz kraju. Timing tej ustawy IPN, nachodzący na dzień pamięci o ofiarach Holokaustu, jest fatalny.

Brakowało też konsultacji z kimkolwiek po stronie reprezentującej ofiary Holokaustu (czy to za pośrednictwem rządu Izraela, czy bezpośrednio któregoś ze stowarzyszeń/organizacji). Wydźwięk tak przeprowadzonej ustawy jest bardzo negatywny dla każdego, kto identyfikuje się z ofiarami tamtych wydarzeń. Więc jako polski Żyd, jestem nieco rozdarty między tym, że mamy tu próbę obrony Polski przed przekłamaniem o „polskich obozach” a tym, że mamy też zagrożenie dla prawdy o haniebnych wydarzeniach, w których Polacy też brali udział.

Czy boję się reakcji polskiego społeczeństwa, fali antysemityzmu? W życiu. Badania społeczne pokazują, że mamy w Polsce niemal wyłącznie antysemityzm miękki. Znany, swojski i obciachowy. To nie jest też pierwszy raz, kiedy w mediach publicznych grany jest temat przywołujący co poniektórym widmo złowrogich Żydów, którzy chcą czegoś od Polski. Był już Gross, była Agnes Trawny i nigdy społeczeństwo en masse nie wskoczyło na jakąś falę antysemityzmu.

*Prawdziwe dane znane redakcji

Sprawa nowej ustawy o IPN jest dla mnie bolesna nie tylko z powodu jej zapisów, ale przede wszystkim przez atmosferę, jaka wokół niej powstała – jakie postawy prezentują poszczególni politycy, dziennikarze i autorzy postów w mediach społecznościowych. Jest mi trudniej, bo jednocześnie czuję się Polakiem i Żydem.

Ubolewam nad tym, że osią sporu stał się nieszczęsny termin „polskie obozy śmierci”. Przecierałem oczy ze zdumienia, czytając wpisy izraelskich polityków i dziennikarzy, którzy uważają takie zjawisko za fakt historyczny. Dla porządku dodam, że „kocioł” zaczął się od protestu Jaira Lapida, który powiedział, że jego babcia została zamordowana przez Polaków i Niemców i że żadne prawo nie zmieni tego, że istniały polskie obozy śmierci. Pytam jednak, jaki związek z tragedią rodzinną Pana Lapida mają rzekome „polskie obozy śmierci”?

Z moich rozmów z Izraelczykami i amerykańskimi Żydami wynika, że faktycznie pokutuje wśród nich stereotyp o instytucjonalnym zaangażowaniu Polaków w zabijanie Żydów i niezrozumienie tego, że Polska była krajem podbitym poddanym okrutnym represjom. Co ciekawe wielu ludzi, którym zależy na kreowaniu wizerunku dobrych Polaków, śpieszącym na pomoc Żydom, w miarę narastania temperatury sporu nawołuje posiadających odmienne zdanie do emigracji do Izraela. Wyzywają Żydów od parchów i przestają się ukrywać z antysemityzmem. I myślę sobie, że jeżeli w kogoś może to uderzyć to nie w Izrael, który jest daleko – tylko w nas, polskich Żydów. Mówię o ludziach, którzy nie będą czuli obciachu wypowiadać antysemickie brednie i nas opluwać.

Ta ustawa ma rzekomo służyć wizerunkowi Polski w świecie. Już widać, że będzie zupełnie inaczej. Polska jako kraj nie zyska sympatii, strasząc historyczną policją. Jednak w miarę jak będą narastać sprzeciwy z zagranicy, w obliczu ataku z zewnątrz rząd będzie konsolidować wokół siebie obywateli. Albo popełniono katastrofalny błąd PR-owy, albo wywołano tę histerię celowo (ustawę przegłosowano na chwilę przed 27 stycznia). Ten rząd już wielokrotnie pokazał, że ma w dupie zagranicę i interesuje go wyłącznie polityka wewnętrzna. Do niedawna miałem poczucie, że mieszkam w kraju, gdzie jednak podejmuje się trud mierzenia się z własną trudną historią. Może się myliłem, może tym problemem zajmowały się tylko wąskie elity? W Polsce do niedawna widocznie reprezentowana była postawa refleksji nad tragicznymi wydarzeniami w polsko-żydowskich relacjach. Z niezadowoleniem przyjmowano ton wypowiedzi Jana T. Grossa, ale nie podważano faktów, ani nie starano się ich ukryć. Rząd chce jednak, żeby nie było publicznej swobody wypowiedzi w tych sprawach. Przy czym dominować ma mit żołnierzy niezłomnych, ofiarnych powstańców itd.

Ludzie w Polsce mają ogromny deficyt poczucia dumy – z siebie, z własnego życia, ze wspólnoty. Teraz mam poczucie jakbyśmy „strząsnęli” z siebie wszystkie przemyślenia i wnioski i przenieśli się ze swoim stanem świadomości do lat dziewięćdziesiątych. Pokolenie ludzi, którzy w latach transformacji ciężko harowali bez oczekiwanych rezultatów oraz ich dzieci nie chce słyszeć, że ma wyrażać skruchę za polskie zbrodnie jeszcze z czasów wojny. Oni chcą historii, która będzie źródłem otuchy, chcą czuć się synami wojowników i niezłomnych żołnierzy walczących w słusznej sprawie. Rząd świetnie gospodaruje emocjami tych ludzi i cynicznie to rozgrywa. W swoich kalkulacjach nie bierze pod uwagę uczuć garstki kilku tysięcy polskich Żydów – swoich obywateli. Nie jest to jednak grupa jakkolwiek demograficznie znacząca w wyborach. Jeśli ktoś teraz dopuści się agresji w stosunku do Żydów, rząd na pewno wyrazi swoje potępienie i surowo ukaże sprawców…

Odkąd zaczęła się afera wokół nowej ustawy o IPN, jest mi najzwyczajniej w świecie źle. Nawet na dalekim zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych gdzie tymczasowo pracuje, jest głośno na ten temat. Czytam komentarze z gazet i forów internetowych z Polski, Izraela i Ameryki i robi mi się niedobrze od ilości antysemickich treści z jednej strony konfliktu i antypolskich z drugiej. Zewsząd ataki, żale, pomówienia i komentarze pełne jadu, ignorancji i zarozumiałości. Wszyscy z dnia na dzień stali się ekspertami od II wojny światowej i skomplikowanej historii polsko-żydowskich relacji. I wszystko to dzieje się wokół rocznicy wyzwolenia obozu w Auschwitz i Międzynarodowego Dnia Pamięci o Holokauście. Zamiast zastanawiać się nad dramatem II wojny światowej i nad tym, jak mordercza może być nienawiść, zamiast upamiętniać ofiary prześladowań, nieodpowiedzialnie rozsiewa się i utrwala uprzedzenia. Nie sposób wyrazić, jak bardzo obserwowanie tego jest bolesne dla mnie – Polskiej Żydówki, która od wielu lat zajmuje się zgłębianiem własnej wiedzy i edukowaniem na temat historii polskich Żydów i Zagłady.

Walczę ze stereotypami i uproszczeniami po obu stronach: polskiej i żydowskiej. Nie istniały „polskie obozy zagłady”, nie istniało też państwo polskie, bo kraj był pod nazistowską okupacją. Takie są fakty i to na nich powinniśmy się koncentrować i z nimi się zapoznawać. Także z faktami na temat postaw Polaków wobec Żydów w czasie wojny, które nie były jednolite. Wiemy o tym chociażby dzięki pracy naukowej historyków zajmujących się tym tematem i ich publikacjom. Nie wierzę, że nowa ustawa pomoże bronić prawdy historycznej na temat Polski i obozów Zagłady. Afera wokół niej już pokazała, że dzieje się coś wręcz odwrotnego i że potrzebny jest dialog, dobra wola, ciekawość i chęć poznania perspektywy drugiej strony. Współpraca i rzetelna edukacja, a nie kary i zakazy. Nie potrzebujemy zastraszania, tylko zrozumienia, którego obu stronom konfliktu ewidentnie brakuje.

Kiedy Sejm przyjął nowelizację ustawy o IPN – KŚZpNP moją pierwszą reakcją było zaskoczenie. Przede wszystkim wybrano najbardziej niestosowną z możliwych dat – 26 stycznia, czyli przeddzień rocznicy wyzwolenia Auschwitz, na kilka godzin przed obchodami Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holocaustu. Już to wywołało ostrą reakcję przede wszystkim w Izraelu i wśród amerykańskich środowisk żydowskich. Wkrótce potem nastąpił równie nieopanowany i miejscami grubiański odzew prawicowych polityków i dziennikarzy w Polsce. Niezdrową atmosferę wokół całej sprawy podgrzała w Izraelu niezrozumiała i agresywna wypowiedź Ja’ira Lapida, kiedyś popularnego dziennikarza, a obecnie szefa opozycyjnej centrowej partii Jesz Atid o tym, że były polskie obozy śmierci i żadne prawo nigdy tego nie zmieni.

Zawtórowała mu Lahav Harkov, dziennikarka Jerusalem Post powtarzająca bez końca w swoim prowokacyjnym tweecie sformułowanie Polish Death Camps (Polskie Obozy Śmierci). Spośród naszych rodzimych polimatów największe wrażenie wywarły na mnie wypowiedzi niezrównanych redaktorów Ziemkiewicza i Nisztora:

Duch Marca 68. zawsze żywy. A tak na poważnie, to uważam, że tego rodzaju wypowiedzi po obu stronach są wodą na młyn wyciszonego w ostatnich latach antysemityzmu, który niestety powoli odradza się w naszym kraju. O ileż łatwiej będzie teraz mówić o „złych intencjach żydowskiego lobby” i „agresywnej antypolskiej polityce oszczerstw…”.

Izraelscy i polscy politycy i komentatorzy, wykazując się brakiem jakiegokolwiek wyczucia, odpowiedzialności i profesjonalizmu wywołali dyplomatyczną i prasową burzę i jedynie pogorszyli całą sytuację. W wypadku ustawy poruszającej tak wrażliwy temat powinny zostać wydane wyważone oświadczenia oraz wdrożona skuteczna dyplomacja, których zabrakło po obu stronach.

Myślę, że głównym problemem w całej sprawie jest brak zrozumienia. Władze Izraela, Żydzi na całym świecie i naukowcy, być może słusznie, obawiają się cenzury historycznych świadectw i niezdrowej, niesprzyjającej dalszym studiom atmosfery wokół Zagłady. Polacy nie rozumieją tego, czują się skrzywdzeni i na ślepo starają się przepchnąć swoją wizję rzeczywistości. Sam projekt ma już półtora roku i w momencie powstania spotkał się z krytycznymi opiniami.

Z jednej strony sądzę, że polskie władze podejmują słuszną decyzję, walcząc z określeniami typu „polskie obozy koncentracyjne” czy „polskie obozy zagłady". Rządzący mają prawo bronić swoich obywateli przed oszczerstwami, wynikającymi z braku elementarnej wiedzy czy złych intencji. Oczywiście lepiej by było, gdyby wykorzystywali w tym celu edukację albo pracowali nad dobrym PR-em i promocją naszego kraju, ale jak widać, zabrakło na to czasu, bądź wyobraźni.

Z drugiej strony, politycy, a wśród nich prezydent Andrzej Duda, mówiąc, że Polacy w żaden sposób systemowo nie uczestniczyli w Holokauście, dokonują swego rodzaju przekłamania. W czasie II Wojny Światowej nie istniało państwo polskie z wyjątkiem nieposiadającego faktycznej władzy administracyjnej na okupowanych terytoriach Rządu Rzeczypospolitej na uchodźstwie i jego tajnej Delegatury na Kraj, zatem rzeczywiście żaden system nie mógł, jak działo się to w przypadku rządu Vichy, Węgier czy Słowacji pomagać Niemcom w Ostatecznym Rozwiązaniu Kwestii Żydowskiej. Musimy jednak pamiętać, że zarówno pojedyncze, jak i masowe, zorganizowane mordy dokonywane przez Polaków na ludności żydowskiej miały miejsce. Kwestię tę dogłębnie zbadali w ostatnich latach tacy naukowcy jak profesorowie Jan Tomasz Gross, Tomasz Szarota, Jan Grabowski, Barbara Engelking, Andrzej Żbikowski czy doktor Mirosław Tryczyk, autor nieco wtórnej i nieudanej warsztatowo monografii Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów.

Ponad 200 tysięcy polskich Żydów zostało zamordowanych bezpośrednio przez Polaków lub przez Niemców w wyniku polskich donosów czy działalności policji granatowej. Owszem, wielu bohaterskich obywateli naszego kraju pomagało Żydom. Tak, to prawda, że to w Polsce powstała Żegota, że ponad 6700 Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata to Polacy, a część historyków szacuje, że liczba osób, które pomagały Żydom wynosić może nawet od kilkuset tysięcy do ponad miliona. Jestem jednak przekonany, że polska nauka nie może wybielać historii i odwracać wzroku od tych Polaków, którzy w bestialski sposób zdradzali i mordowali swoich żydowskich sąsiadów, których motywowała chciwość, nienawiść i zwykła ludzka podłość. Nie ma miejsca i zgody na zastraszanie środowiska akademickiego i wywieranie na nie politycznej lub społecznej presji.

W ustawie o IPN chodzi niestety nie o „polskie obozy”, ale przede wszystkim o pewne manipulowanie faktami historycznymi i kreowanie jednorodnego martyrologicznego przekazu. W tym sensie jest ona groźna przede wszystkim dla stosunków polsko-żydowskich. Mam nadzieję, że Senat i Kancelaria Prezydenta dokonają zmian najbardziej kontrowersyjnych przepisów i że za miesiąc, 27 lutego Polska i Izrael będą mogły w pokojowej i przyjaznej atmosferze świętować dwudziestą ósmą rocznicę ponownego nawiązania stosunków dyplomatycznych.

Dokładne dane rozmówców są znane redakcji. Śledź autora tekstu na jego profilu na Facebooku