O terno rom kaj mangel te peravel o rasismo sar avutno doktoro andi Rumunia

„Me sem Rom” (eu sunt rom) si jekh rubrika savi si lan maj but paramisja pal varesave roma save aresle mišto ando dživipe, kontra i diskriminacia thaj i indiferenca le rumunikane themeski. O VICE mangel te sikavel kodolen kaj na bisterde katar avile thaj avdives keren sa so šaj te den vast penge bibaxtale komunitete ande savende barile.

Andi Rumunia, o institucionalo diskriminaciako fenomeno vaš e roma ande hospitalurja areslo jekh subiekto dikhlo ko internacionalo nivelo vaš e UNICEF kampanie. E studie sikaven kaj o akceso le romengo ke sastimaske servisurja si sistematično blokisardo, vi kana andi Rumunia si bilegalno te uštjaves o čačipe orsave manušesko ko sastipe thaj medikalo dikhipe. 

Dinjam duma pal kado thaj sar si o dživipe sar rom thaj avutno doktoro le Cristianesa Ioan Irimescu, savo si les 28 berša, studento ando palutno berš ki medicina ko Universiteto vaš i Medicina thaj Farmacia „Carol Davila" andar o Bukurešti.

O Cristian prezentisarel pes sar „čhavo, pharal, kak, amal, rom, studento thaj avutno doktoro". Si les šov phenja „duj palal i daj thaj trin palal o dad", ama i Jeni, le Simonaki čhaj, si i maj bari phen, „ama bariljam sar duj phrala". O terno phenel mange ke si les but rolurja thaj sakojekh si vašno andar leste. 

„Kadala rolurja anen mange, sakojekh, kotor andar soste trebal mange thaj kerel man te xatjarav ke miro isipe kathe pi Phuv na-i vaš khančeste".

VICE: Sar sas tiro xurdoripe?
Irimescu Ioan Cristian: Sas man jekh xurdoripe barvalo, pherdo šukar thaj maj cira šukar eksperience, ama save thode vašno bara ande miro personaliteto. I angluni rig andar miro xurdoripe semas barjardo katar miri phen maj bari 12 beršenca, i Simona. Mi daj kerelas but buti, sas korkoro džuvli, kadja i Simona sas responsabilo te dikhel man thaj vi akalavre phenjan, i Daniela. Vi kana mo dad na sas, I Simona thaj i "mumuca", kadja sar mangav me te phenav mire dajake, kerenas kadja mišto pengi buti, ke na xatjardem kaj na sas man vareso.

Ki xurdelin semas xramosardo ke kurkesko programo, sas jekh xurdelin pi strada Frumoasei andar o Bukurešti, kothe sas man edukatorke eksigento, ama save aresle te sikaven man ke panž berša te xramosarav, te drabarav thaj te ginav. Ande milaja bešavas savrjama ke mire phure ando gav Săftica, andar i komuna Balotești, mire phenjasa le Danielasa thaj mire bibjake čhave. Sas divesa but šukar kana džasas po „than" le paposko Dâră thaj khelasas amenge dži kaj perelas o kham.

So sas tiro papo?
Miro papo sas sastrjari thaj butivar lelas amen pesa te gelel e sastrune butja kerede andar le gaveske manuša, thaj kana boldasas amen ačhjasas ko marketo thaj lelas amenge po jekh suko sakojekheske, sar pokinipe soske dinjamas les vast te gelel e sastrune butja. Našti bistrav sar uštjasas ando šunipe le amonjesko ande texarin thaj o manro anresa gata kerdo pašal o čajo galbeno luludjengo, savore kerde katar mi phuri, i Ioana. Sas o perfekto modo te astaras i texarin.

Bariljam šukar, bariljam ando spirito le kamimasko maškar e phrala thaj miri daj nijekhdata na ačhavel te inkerel amen khetanes thaj te kerel amen te kamas amen bikondiciako.

Nakhljan dajekhvar andar o rasismo andi škola vaj generalo?
Te pučesas man kado akana varesave berša, phendemas tuke va godisarav. Mardem man but vrjama mire statutosa sar viktima le diskriminaciaki, ama xatjardem maj dur ke kadaja problema si maj komplekso. Man, sar vi averen, o modo sar sikavas dinjas amen vast te nakhas ande mažoritarno manuša, o fiziko sikavipe kaj na respektisarel e prežudekate, na-i man muj kalo, na phiravav tradicionalo šeja thaj na dav duma i romani čhib. Vi kadale butjenca, sa xatjardem kothe thaj kothe bilačhimata.

Sar eksemplo, ando liceo xramosarelas pi lista, pašal miro anav, ke sem rom. Delas man vast te xatjarav maj mišto so si o prindžaripe le identitetako sar rom thaj so anel kadaja, ama ni meklem kadaja te lel miri atencia katar so sas man te kerav. Maj but de sar kado, dinjas man inspiracia te kerav butja cira po cira maj bare, te aresav varekon, kadja sar zorjarel man sastivrjama mi daj.

„Dikhav i diskriminacia ando diskurso le pacienturjengo savenca arakhav man thaj le manušengo pašal mande."

Pakjas kaj tiri prezenca ando mediakalo sistemo šaj te paruvel percepcie?
Momentalno, na xatjarav i institucionalo diskriminacia andar e hospitalurja sar profesionisto, me sem inke studento. Prindžarav ke sem xoljardo soske butivar e prežudekate karing e roma arakhen pes ando diskurso mire profesorjengo, kolegurjengo thaj le pacienturjengo kaj arakhav man lenca.

Šaj des mange jekh eksemplo rasismosko katar tire profesorja?
Akana varesavi vrjama semas ke jekh preparaciako kidipe thaj ke jekh andar e praktično butja, jekh profesoro phendjas ke e romane džuvlja „butjaren pen sar e šošoja". Me kerdilem lolo ko muj thaj reakcionisardem, džutisardo vi katar mire kolegurja. Na manglem te peravav punktualo so phendjas, ama phendem leske ke sem rom thaj ke na fal mange normalo te das duma kadja pal e roma, ke me dinem andre andi kadaja fakulteta e markasa 9,73 thaj kaj i etnia na si xamisardi ando modo sar alosaren e manuša te dživen thaj ke ande kado kadro sasa mišto te limitisaras e diskriminatoro vakjarimata. Maj phendem leske vi kaj o zakono thol tut te pokines kasave phiravimata. Na džanav sode areslem te paruvav leski percepcia pal e roma, ama dikhlem sode lažano xatjarelas pes katar i situacia thaj lesko palpale phenipe sas mange jekh klasično; phendjas mange ke me na sem sar lende. Kado na jertisarel khanči thaj na paruvel absoluto khanči.

„Pakjav zorales ke i diskriminacia ni arakhel khanikas, thaj kado sasas jekh punkto savestar šaj te astaras o paruvipe".

Kado episodo kerdjas man te xatjarav ke kado cerko le rasialo xoljako si te čhinjol samo atoska kana ka ovasa sikavde inke andar o xurdoripe te na diskriminisaras. Sa andar kadaja situacia xatjardem ke o modo sar si sikavde varesave manuša na trebal te paruvel man ande lengi viktima. Man si man miro drom, džanav so kerav thaj kodo kerav mišto.

Lindos samate ke del pes duma savrjama pal o našibe le doktorjengo karing o okcidento, tut so kerel tut te ačhjos ando them?
Sar maj cira butja keren man te ačhjav andi Rumunia. Kozom dav andre maj but ando sistemo, kadiki xatjarav sode butja na-i thaj sode presiende si thodo jekh doktoro andi Rumunia. Džanav kaj pal o pokinipe e butja bešen mišto, ama na kadaja si i korkoro problema le sastimaske sistemoski. Sa kadja džangavdo sem vi pal o fakto ke kado barjaripe (le pokinimasko) maj ačhavdjas o našibe le doktorjengo. Ama o sekuriteto andi buti andi Rumunia si ki phuv, e doktorja si lile opral katar e pacienturja thaj lenge familie. O fakto ke, sar doktoro andi Rumunia, trebal te keres maj but de sar medicina. Trebal te oves psihologikano konsiliero vaš e pacienturja kaj si len agoresko diagnostiko, vi kana kadaja buti trebal kerdi katar manuša specializime, kaj si pašal i medicina. O fakto ke i politika del andre kothe kaj samo e specialisturja si len so te roden. O fakto ke varekana našti manges jekh testo te šaj te thos jekh diagnostiko soske na-i love, thaj o tratamento trebal te les les pe tute sar doktoro ande kadala kondicie, vi kana džanel pes klaro ke na-i normalo te les pe tute jekh tratamento xramosardo koreste. O responsabiliteto si le doktorosko maj palal thaj ando kazo jekhe žuridikane konfliktosko, o zakono na dikhel kadala pharimata le sastimaske sistemoske, na lel len samate thaj na reglementisarel len. Praktično, te aresesa andi kris, san pučlo soske akceptisardjan te keres buti ande kadala kondicie. Te phenav palpale ko pučipe, maj dav man godi te ačhjava sasti vrjama andi Rumunia. Sigurno si kaj o rezidenciato si te kerav les kathe.

Te si tut jekh paciento kaj si rasisto si te dikhes les sa kadja?
O responsabiliteto jekhe doktorosko nakhel opral kadala bariere. Miro rolo si te sastjarav jekh dukh fiziko, na jekh kaj dikhel i edukacia. Si te dav miro intereso sa kadja but vaš jekh rasisto sar vi pal akalaver. Si te thovav savore mire džanimaske resurse te lačharav leski sastimaski problema. Na-i jekh deklaracia xoxavni, ta si so pakjav čačimaste thaj kodola kaj prindžaren man mišto džanen kado. 

Patjas ke e terne generacie le doktorjenge na interesil len i but prindžardi špaga (love dine/lile čorjal)?
Bezexasa, našti phenav jekh na zoralo. Kado soske sakojekh akcionil pal sar gelel les leski godi. Šaj phenav samo kaj pašal mande e maj but kolegurja andar miri generacia si len jekh aver perspektiva pal i špaga thaj ke si te ovas maj but kodola kaj si te phenas NA kadale praktikake angal kodola kaj si te phenen VA.

Phirel jekh pherjas po interneto kaj phenel ke "na maj kerjas mišto", si phanglo ki Rumunia. Sar avutno doktoro patjas ke maj kerjas mišto?
Miri zor te dikhav kasave butja si limitisardi, ama so šaj te phenav si kaj i Rumunia si sar jekh „kiral lačho andi por džukleski". Si vi pal amende sar phiravas amen karing o bičačipe thaj sode but mekas amen manipulisarde. Andi palutni vrjama, naštisajlem te na dikhav ke sam pe jekh drom kaj džal tele. Drom savo, kana na-i orthjardo ando momento kaj trebal, šaj te istras kothe kaj xasarel pes amaro kontrolo vaj amari zor te las varesavi decizia ande kadaia rig. Atoska kana dav man godi pal i Rumunia, andi palutni vrjama, sa avel mange ando šero o phenipe „Kon na prindžarel peski historia si te nakhel andar late palem". I Rumunia, sar vi o godisaripe, istral karing mekes lan te istral.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).