Soske na mekel o stato le romane artizanurjen te keren love orta andi Rumunia

Katar jekh vrjama astardem te kerav buti le romane artizanurjenca vaš o Meštešukar ButiQ (MBQ), jekh socialo kompania savi zumavel te del palpale valorja le romane tradicionalo butjenge džutimasa katar o akanutno dizajno.

Adžukeresas tut te ovel dosta lokes, o koncepto si klaro, duj phuvja kretivno arakhen pes, thaj e obiektivurja xatjaren pes korkoro (savore džanas i situacia andar o gav), ama sar sam sikavde pi puhuv le Dragnjaski, khanči našti kerel pes bi socialo obstakolenca thaj maj vašno, institucionalo.

Ando 2011 inkljol angluno drom i iniciativa thaj ando 2015 putarel pes o marketo ando București. Pučesas tut soske o romano tradicianalo butjarno? Soske sasti infrastruktura le gavutne ekonomiaki pal i industrializacia sas phangli ke romane vastenge butja. Orsar de but san xoljariko pe roma, tire, ko gav, si len o kher pherdo verver butja kerde katar kadala butjarne, vi kana si butja andar o kašt, čumnja, xarkoma vaj aver materialurja.

Sa kadja, pašal o socio-enonomikano adžukeripe, si vi o kulturalo adžukeripe. E historikane šokurja andar savende nakhle e roma ande sasti istoria, sas kerde, jekh baro kotor andar lende, soske xasarde pes, vaj pi zor (vaš i komunistikani industrializacia) vaj voluntarno (i migracia thaj i evropuni integracia), e tradicionalo vastenge butja save definisarenas but grupe romenge.

E vasteski buti na-i samo jekh buti, ta maj sigo, jekh vašno aspekto le kulturalo identitetako, savo definisarelas o dialekto, o hurjavipe, e tradicie, absoluto sas so si ande definicia jekhe kulturaki. 

O Radu Ion (Nevers), jekh andar e tradicionalo roma rupunarja andar o București, kotor andar i MBQ žanžir, del mange eksplanacia pal o psihologikano impakto kaj si le xasarimas le identitetako: "Si sar kana tiknjares jekhe manušes ko nivelo jekhe dživutresko, xasarel orta peski godi".

Orsar, le vasteski buti ke leska than, transformisardi ando identiteto, sas dini pe zor le romenge kana astarde te oven robja ande rumunikane thema, ande šeliberša XI-XII. Jekhvar phangle, vaj andar ekonomikane motivurja, vaj kulturalo, sja so sas i čhib thaj i identiteta savenca avile andar i India, sas paruvde le vasteske butjasa.

Bezexasa, ni pal o inkalipe andar i robia e butja na gele po lačho drom. I maj bari tragedia sas o Holokausto le romengo andar i Rumunia, ande saveste sas mudarde maškar 19 000 thaj 36 000 roma. Vi ande kado kazo le vasteki buti kheldjas jekh vašno rolo. E phirutne roma, specialo e Kaldarašja, savengi buti mangel phiripe, sas lile ke jakh katar e autoriteturja. O Victor Căldărar andar o Brateiu, žudeco Sibiu, phenelas amenge pal i tragedia leske familiaki: „Lile amenge savoro sumnakaj thaj ande me phures khere mulo".

Ande kado konteksto, adžukeresas tut kaj vaš e socialo kompanie, e IMM-urja, o lokalo artizanato vaj o akanutno dizajno, te eksistuil jekh legislativo kadro, vaj samo nesave taksenge peravimata. Orsavi bazutni logika sikavel jekh societalo džutimos vaš e lokalo nevimata vaj vaš e socialo projekturja save anen lačhipe. Kado pakjavas maj anglal, ama pakjanilem bilačhes.

Maj palal arakhlem ke na eksistuil ni jekh reglementacia le vastenge butjengi andi Rumunia thaj ando Generalo Registro pal i Evidenca le Butjarnegi, na eksistuin e rumunikane vastenge butja generalo. Na sasas kadaja i problema, te na mulisas i legia le vastenge butjengi ando Senato, ando 2007 sar projekto legiako.

O Vosganian sasas les čačipe, te sas jekh legislativo kadro savo reglementisarel o artizanalo komerco, ovela mi phuri sas te bikinel maj lokes i zakuska andi diz, bi te našel pal late i lokalo policia maškar e tarabe. O MBQ, peske zorasa, ljas pe peste thaj zumavdjas te lačharel kadaja problema, bi te ovel len po but džutimos katar e responsabilo institucie. Te šaj bikinel e produkturja kerde khetanes katar e artizanurja thaj e dizajnerja, i solucia dičhjol klaro, o keripe le PFA-urjengo, le artizanurjenge kompaniengo vaj avere žuridikane formengo vaš i buti. Kado li ačhilo, thaj kadja kerdjas pes jekh sasti žanžir artizanurjenge kompaniengi ande sasto them. 

Sa lačhe thaj šukar dži kana des tut dab, na samo andi situacia le bisiklimaski ando gav, ama vi andi birokracia thaj o institucionalo rasismo. Na andar aver, ama, pašal o fakto ke na-i tut akceso, san phanglo ki kali diz te šaj bikines thaj sar artizano rom, o fakto ke areses te na pokines takse, zorjarel i ideja ke vi kadja e roma na keren buti thaj na anen pengi kontribucia ki societeta.

Maj anglal, e maj but artizanurja dikhle daranes i iniciativa te nakhen ke žuridikane forme butjake, sas len čačipe. I buti na geli but mišto, lindos samate save eforturja trebal te keres te inkeres jekh firma (kompania) andi Rumunia. O MBQ areslo responsabilo te kerel i primarno lovengi evidenca vaš but andar e kompanie.

Vaš e artizanurja kaj aresle te inkeren pen ande pirende andi žanžir, e lačhimata pe lungo vrjama astarde te dičhjon. Vaš o Zoltan Bojodi (Nes Zoli), savo khuvel čumnja thaj si andar i Viișoara, žudeco Cluj, o dživipe paruvdilo radikalo: "De kana astardem te kerav buti ko MBQ, miro dživipe paruvdilo. Si man miri butjaki soba kaj kiravav e čumnja, akana šaj te kerav miri buti."

Pašal i legalo thaj socialo problema, si vi i problema le dizaki thaj le kinitorjeski. Sar šaj orsavi antreprenorialo iniciativa te kerel buti ande jekh diz kaj o kinitori na-i informisardo? O akanutno dizajno na anel samo estetikanes vareso nevo, ama jekh sasti nevi pozicia pi diz le vastenge butjengi. Pal so xatjarde ke e obiekturja andar o kher tirengo katar o gav si kitsč vaj nakhavde, e dizajnerja zumavde te anen ando akanutnipe e tehnike le artizanurjenge vaš neve produkturja vaj neves inventisarde. Thaj soske o socialo impakto si dikhlo vaš e bikinimata, vaš o komercialo impakto, e produkturja trebal te bikinen pes te šaj barjol ande komunitete o socialo impakto.

Ama, orsar dikhes i problema, andar orsavi rig, antreprenorialo, socialo, dizajno, savore butja si phangle ko konteksto ande saveste i legislacia kerel buti vaj na, andi Rumunia. E pučimata ačhjon validno vaš savorende, perdal i iniciativa vaj i etnia. Si cirdine tele intenciasa, vaj na, e independento iniciative andar i Rumunia?

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).