Soske si darani buti ke andi Rumunia inke den pes avri artikolurja rasistikane pherjasenca pal e roma

O Adevărul (o čačimos) dinjas avri, na but anglal, jekh zumavipe pherjasako, bazisardo pe romane klišeurja thaj stereotipurja, kidine andar jekh websito pherjasengo anavjardo „Deš super-pherjasa pal e tziganja. I reakcia le manušeski kana, pal o baro maripe, arakhel khere panž čhave ando than le trinengo". Khosle les pal jekh paš divesesko katar e negativo reakcie.

Na dukhaven man e pherjasa pal khanikaste, verver katar e nakhle generacie, save barile pherjasenca aprobisarde katar o Rumunikano Komunistikano Partido, me barilem le reprezentacienca kerde katar o Bill Hicks, o George Carlin, o Dave Čappelle vaj o Ričard Pryor. Na pakjav ke šaj te keres man došalo ke na-i man o koncepto pal o politikano čačipe.

Ama, čalaven man trin butja andar kodo artikolo: o amatorismo kaj mangel te kides pherjasa opral jekh websito darane pherjasenca, o fakto kaj jekh komercialo publikacia sar si o Adevărul mekel te istral pes kadja ando 2017 thaj e pherjasa kaj si kadja praxale ke phenes kaj kerel len o Felix Rače.

Ande okcidentoske thema kasave doša anen o xasaripe le butjako thaj pokinipe lovengo. Ame, ande aver rig, inke garavas amare xurdimasko komplekso telal jekh bičačo barikanipe anglal vešutno "țigan" thaj e thine stereotipurja andar e pherjasa le artikoloske sikaven zorales kaj na-i kreativiteto andi kolektivno godi. O klišeo le khandine „tziganosko" kaj ando realiteto čhorel vaj džal ando baro maripe, kontra o fakto ke si khandino, anel mange andi godi o paradokso le Schrödingeresko: o „tzigano" si dosta dilo, ama ande sa kodoja vrjama aresel te xoxavel savoren.

O stereotipo našel katar jekh partikularno čačipe thaj buxljarel pes ko generalo nivelo karing bare grupe manušenge. Kadaja šaj te ovel jekh racionalo eksplanacia, ama ando kazo le romengo, e maj but asamata, pherjasa thaj e phenimata katar e manuša si len jekh historikani kauza but kali. 

Amare dile pherjasenca, das avri koncepturja xorjarde ande vrjama le romenge robiaki ande rumunikane thema. Sar eksemplo, savore džanas vaj phenas kodoja „tasavdiljan sar o tzigano ko tikno paj", sikavindos anglunes i imagina kaj o „tzigano" xasarel anglal te agorisarel vareso. Ande jekh momento ovela sas čačipe vi kadava ande jekh partikularo konteksto, na? Va, ama na sar pakjasas tu ke sas. O momento zero našel andar i robia, kana e raja tasavenas le romen kaj mangenas te našen ko tikno paj, mekenas len te bešen opral o paj, jekh daranimasko semno andar akalaver robja.

 Sa kadja, aver but prindžarde ekspresie maj vorta politikanes, sar si "o moripe le mentako" si len e korina sa ande vrjama le romane robiaki. Vi kana i ekspresia aresli sinonimo le vrjamake xasarimasa, i origina katar o "moripe le mentako" našel katar e robja le rajenge (bojarenge). Orsavi data kana  sas jekh barodives andi bar le bojeroski, e mesalina le kašteske khandenas kadja bilačhes katar o alkolo thaj katar o xabe, ke trebalas e robja te moren e mesalina mentasa, te učharen o khandipe.

Kadja, ande amaro kazo, o motivo le pherjasengo vaj le prindžarde ekspresiengo na našel katar o partikularo, našel katar jekh historikani logika. Si amen jekh populacia, e roma, pe savjate thodjam kasave stereotipurja vaš zorake raporturja, na vaš individualo relacie. Ko agor le divesesko, varesave diline pherjasa na si vareso bilačho, ama si o rezultato katar e fundamentalo institucie le statoske.

Sar phendem maj opre, xatjarav o motivo thaj i logika le pherjasengi ande jekh societeta, konsumisarav len sako dives, ama ande amaro kazo, i pherjas si jekh brutalo forma katar e realno historikane čačimata, na-i khanči biando bi te kames ande sake divesesko dživipe.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).