I čhib le romengi si but maj paše ki rumunikani čhib de sar manges tu te pakjas

Bi te des tut godi, šaj te phenes sako dives but alava andar i romani čhib. Ama, i rumunikani čhib na-i i korkoro čhib opral i phuv savi liljas alava andar i romani čhib. Ande kado momento, milionurja manuša andar sasti lumja den duma romanes, savi si lan jekh barjardi gramatika thaj but subdialekturja, vi ande phuv le Rumuniaki.

Šundem kadala butja vakerindos le Danielesa-Samuel Petrilă, jekh terno poeto thaj translatoro vaš i romani čhib. Le Danieles si les 25 berša, kerdjas i Fakulteta vaš e Avrikane Čhibja thaj Literature katar o Universiteto Bukurešti (e sekcie - i čhib thaj i literatura rumunikani - i čhib thaj i literatura romani) thaj jekh masterosko programo ande Literaro Studie ki Literengi Fakulteta andar o kadro sakodole universitetako. Sas aktivno sar voluntaro ande maj but organizacie romane andar o them thaj kerdjas ando 5-to novembro 2017 o online lil „Romano Vak".

VICE: Save si e korina le romane čhibjake?
Daniel-Samuel Petrilă: Varesave romologurja phende, pal e lingvistikane observacie, o fakto kaj i romani čhib si lan origina andi prakrita (i vakerdi sanskrito čhib) kadja i romani čhib si phangli e čhibjenca sar si: bengali, kašmiri, hindi, gujarati, marathi, punjabi thaj aver, si kotor andar i grupa le čhibjengi indo-arikane. Pal kadala lingvistikane observacie ljas pes samate vi o isispen jekhe dromesko kaj kerde les e roma andar i India, andi vrjama lenge migraciaki. Na savore romologurja len samate kadaja vizia.

Si verver dialekturja?
Va, si dialekturja kaj si paše jekh avereste, thaj vi dialekturja maj durjarde pal o leksiko thaj i morfologia. Ando romano siklimasko sitemo andar i Rumunia eksistuil jekh dialekturjengi klasifikacia thaj e maj vašno dialekturja si: o kaldararicko, o spoitoricko, o karpaticko, o ursaricko.

Sigurno o numero le dialekturjengo si but maj baro, sakojekh andar e štar si len but subdivizie kaj treban lile samate kana keren pes kasave klasifikacie. E roma kaj na sas len šansa te arakhen pes ko učo nivelo vaj na thode vast pe jekh kurso pal i romani čhib na džanen so si „karpaticko", kado si jekh anav andar e lila, na-i sigurno.

Vi akalaver dialekturja sas anavjarde, kadala na sas rodine ande lengo buxlipe, na-i kriterie vaš i klasifikacia, na-i komparativo studie pal savore (sub)dialekturja andar i Rumunia.

Andjas i romani čhib influjenca andi rumunikani čhib?
Vi kana dičhjol jekh tikni čhib, soske na-i prindžardi ande akademikane thana thaj soske si i čhib le tziganjengi, si vašno te džanas o fakto kaj i romani čhib si vakerdi katar milionurja roma andar savore kontinenturja.

Arakhlem man bute manušenca kaj pučenas man kana mire dajaki čhib si lan gramatika (na!). Sigurno ke i romani čhib si lan gramatika thaj influjencisardjas i rumunikani čhib - ande jekh tikno modo influjencisardjas vi e internacionalo čhibja (kana las o kazo le anglikane čhibjako - ande savjate dine andre vi romane alava).

Alava sar si mišto ( rr. mišto „bine”), baftă (rr. baxt „noroc, șansă, destin”), bengos ( rr. o beng „drac”) bulangiu ( rr. bul anat. „fund” ), diliu ( rr. dilo „nebun”), gagiu ( rr. gadzo „nerrom”), a hali ( rr. xal „a mânca”), lovele ( rr. love „bani”), șucar ( rr. šukar „frumos, bine”), manglitor ( rr. mangel „a vrea, a dori, a cere, a cerși”), a se pili ( rr. pjel „a bea”) si phende katar jekh baro numero vakjarnengo andar i rumunikani čhib bi te thon penge pučimata savi si i origina lengi. Alava sar kodola ginde maj opre dine andre ando argovo varesave grupurjengo/ socialo kategorie ekc. 

Soske romani čhib thaj na tziganjengi čhib?
Me alosarav sol duj versie. Xatjarav ke kado pučhibe si zorales phanglo ke jekh aver pučipe thaj kodo šunel pes kadja: „Sostar rom thaj na tzigan?". Pal maj but rodimata, diskusie le romane čhibjake vakjarnenca, le aktivisturjenca ekc. areslem te lav samate sol duj alava.

Khere phenas rom - romanes kana das duma romanes, tzigan - tzigăneaskă kana das duma rumunikanes. Džanav mišto save si e semnifikacie sol duje alavenge (rom vaj tzigan). Si legitimno te phenav o alav „rom" vi romanes thaj vi rumunikanes. Vov na-i phanglo ko alav „rumuno", phenas amenge roma ande amari čhib de šela berša, ovela milja berša.

Si vi legitimno te xramosarav les ande dublo „r". Vi kana ande miri komuniteta „rrom" phenel pes „rom", si milionurja roma kaj phenen les ande jekh „r" maj zoralo (rhom) kaj avel andar o prakrito „domba", tiknjaro ko „dom" (o d retroflekso kaj nakhlo ando „rr", verver katar o „r" kaj prindžaren les kodola kaj na den duma romanes).

Sa ande kodoja vrjama phenav vi o alav „tzigan" kana mangav te vakerav pal miro etnikano phanglipe, soske ni xatjarav man maj cira rom kana phenav les, ni xatjarav kaj si man maj cira digniteto, manušipe. Šaj manges te džanes vi sar si mange kana varekon phenel mange kadja: „tzigan!".

Sigurno, o alav na kerel mange nasul, ama o modo sar kodo manuš phenel les. Thaj na sas te godisarav ande kodo momento pal vareso etnikano, nakhlem opral kadi faza.

Me pakjav kaj na trebal te mekav varekas te paruvel man ande duj sekunde, pal sar pakjal vov ke sem thaj trebal te inkerav miro vertikaliteto. Ama so keres tut kodolenca kaj našti te nakhen opral kado? Na treban kondamnisarde. Ej, kathe si jekh bari problema. Xatjaren pen diskriminisarde. Thaj si. 

Me xatjarav man diskriminisardo katar e gadže atoska kana intenciasa phanden pes mange e udara thaj phenel pes mange ke savore sam sajekh. Ama atoska sostar si lenge dar te den amenge egalo šanse sar themutne rumunurja (vaj te las jekh akademikano titlo, vaj te las jekh than butjako, vaj but aver)? Soske si lenge dar katar o fakto ke si but roma kaj nakhen opral lenge adžukerimata, šaj te inkaleln len andar o komoditeto. Bi le kale bakrjengo, na maj si len učharipe.

Vakeres nativno i romani čhib? Šaj phenes mange, rugisarav tut, pal tiri grupa?
Va, vakerav nativno i romani čhib. Dav duma maj but de 20 berša jekh subdialekto romano andar i Crișana. Me avav andar o gav Tămașda, jekh gav andar o žudeco Bihor.  Kathe dživen grupe lingurarjenge, ama si vi aver grupe romane, sar eksemplo purane karamidarja, sastrjarja ekc. Vi kana e butja xasarde pes, si ande familiake anava sikavimata pal e grupe kaj dživisarde kathe maj anglal. E maj but familiake anava si: Lakatoș/ Lăcătuș, Varga, Leițeg, Lingurar, Teglaș ekc., sa kadala sikavindos purane butja.

Vi kana ande but droma le butjako ververipe sikavelas vi ververipe maškar e dialekturja, kathe i čhib aresli sajekh maj but berša anglal. Sigurno ke (ande varesave kazurja) e familie kaj aven kathe anen vi peski čhib. E roma xasarde peske butja, ama i čhib si lan jekh specialo than.

Mire purane phure kerde roja kašteske. Thaj i familia mire dajake dadeski kerde butja andar o kast. Leske familiako anav sas Varga, vov avel andar o gav Ineu, kaj si pašal o foro Oradea. Kothe si jekh komuniteta but bari lingurarjengi, kaj den duma i romani čhib. Vi kana miro dad na si rom, ama dživisajlo but berša ande amari komuniteta, areslo te sikljol vi vov i čhib.

Si jekh stereotipo pal e lingurarja, varesave phenen amenge kaštale, soske na vakeras subdialekturja kaldararicko, soske na inkerdjam e tradicionalo phiravimata. Sigurno but ritualurja xasarde pes le vrjamasa. Šaj vi andar i kauza le bute religiengi; kathe si maj but pretestanturja thaj neoprotestanturja, sar si e reformisarde magjarja, e baptisturja magjarja, e pentikostalurja roma, e baptisturja independento roma, e baptisturja rumunja, saki konfesia si lan peski khangeri.

Si vi pakivale ortodoksurja, o numero kadalengo si ando tiknjaripe. E religioso konfesie ginavde maj opre si len baza maj but ande distanca katar i tradicia, katar e ritualurja, e phandimata le Devlesa kerindos pes direkto. Kadaja folozofia (pakiv) del len akceso ki spiritualo lumja thaj si lan ki baza e sikavimata andar o nevo testamento.

Džandos palpale ke tradicie, anav mange ande godi kaj miri phen prandesajli ke 15 berša, kadaja buti na sas andi lokalo romani tradicia vaj andi universalo. Miri phuri kerdjas lan došali soske andjas ladžavo. Amende sas ladžavo jekh čhaj ke lake berša te prandenel pes, vi kana but manuša (vi mahskar e roma) phenen kaj e tiknenge prandemata si kotor andar i kultura le romengi, jekh tradicia.

So fal tuke, personalo, maj intersanto ki romani čhib, so šaj phenes lasa verver de sar ande aver čhibja?
Pakjav kaj sa so si phanglo ki romani čhib fal mange interesanto. Lošaljaren maj e fonetikane ververimata, le leksikosko barvalipe, o semantikano ververipe (jekh alav si les andre verver xatjarimata - vaj pal o konteksto, vaj pal o dialekto ande saveste si vakerdo).

Sar eksemplo „kori" si butivar „oarbă", ama ande miro dialekto kado šaj te ovel o adžektivo phendo, vaj o substantivo „gât" (aver phenen korr, men), randel si „el se bărbierește” (ande aver dialekturja/ subdialekturja „[el, ea] se tunde”), ama kana phenel tuke varekon „rande la" (xatjarel pes ke trebal te našes: „șterge-o!”), hudel si „a primi" (ama kana i džuvli phenel le muršeske „Hude miro vast!”, xatjarel pes ke trebal te inkerel lan vastestar, boldel pes „Primește-mi mâna!”, „Apucă-mi mâna!”.

Kana varekon phenel tuke „Hudes!" trebal te našes palem, ke sikavel o angluno daranipe le marimasa. Maj mangav vi e diminutivurja, sar eksemplo Devloro si o diminutivo katar o alav Del/ Devel (Dumnezeu) thaj na boldel pes andi rumunikani čhib, ama si les jekh zorali emocia andre.

Si but substantivurja kaj keren pes le sufiksosa -oro/ orro (mask.), -ori/ -orrî (fem.), -ore/ -orră (fem. și mask., pluralo). Sigurno šundjan butivar i ekspresia „mânca-ți-aș”, ama pakjav kaj kadaja si lan o maj baro kulturalo xatjaripe, si dur katar i evropuni filozofia (Xav tiro muj! „Mâncați-aș gura!”, Xau tire jakha! „Mâncați-aș očii!”).

Generalo kadala phenen pes le čhavenge, ama vi le bare manušenge vaj le sfuntonenge. Von si phangle ke verver riga le truposke, vi ke genitalo organurja. Bi te putarav biagoreske diskusie ande online networkurja, ačhjavas ke kadala eksemplurja.

Te xatjaras ke i romani čhib, sa kadja amari kultura, si but barvali, ama si cira vaj bilačhes lili samate. Das duma pal avrikane butja, kadja varesave praktike šaj te na xatjaren pen.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF)