Semas ko maj baro kidipe le romengo thaj le phirutnengo andar i Evropa

Jekh baro kar grastesko si mardo dilikanes katar i balval thaj čhudel muter sar jekh phagerdi pompa katar le gazoski stacia.

Lesko šerutno, jekh grast vargome, buxljarel barikanes peske pire anglal o kerko vazdipe le khamesko. O than, kaj uštinjam šilale thaj vaj amaro šero, si pherdo grasta maj bare vaj maj tikne, phangle ko tilo vaj phangle ki karavana. Orkas pučhes savi etnia si len, savore den tut anglal sa jekh: romani.

Ande sako berš, jekh sasto kurko, o foro Appleby andar i Kumbria si o xulaj katar, pal sar phenen e avera, o maj baro kidipe le romengo thaj le phirutnengo andar o Okcidento. Maj but de deš milja phirutne pheren i Xar Eden, pjen, khelen baxtake khelimata, arakhen pes purane amalenca, arakhen pengi paš thaj varekana, bikinen grasta.

„Kana aves kathe anglutno drom astaren tut sakodola emocie sar si le evreurjen kana džan ando Israel", phenel mange o Damian Le Bas, jekh xramosarno rom. „Angluno drom ande tiro dživipe, tu thaj kodola sar tute sen mažoriteto. O kidipe katar o Appleby si o korkoro drom kana dikhav vi me sar si te džives ande jekh foro ande saveste te oves rom si jekh regula, na ekscepcia.”

I diz Appleby šaj si i palutni diz kasavi: jekh gelipe palpale ando pre-industrialo anglunipe le Bare Britaniako, anglal i „bari disciplina" andar o šeliberš XIX kaj kerdjas amen savoren bibaxtale robotja. Ande svaki iuni, jekh sasto kurko, o khandipe le gošnjako si maj zoralo de sar kodo katar le vurdonesko gazo.  Šela grastenge len lan ko našibe ando foro thaj thon tradja ando Paj Eden vaš o lošalipe le kinitorjengo thaj le spektatorjengo kaj bešen paš o paj. 

O isipe le dizako si jekh mirakolo. De kana sas dini avri i legia Egyptians Act ando 1554 savi delas le guvernoske i zor te čhudel le romen andar i phuv le Angliaki, „ande orsave violento modurja trebal", e roma thaj e phirutne andar i Bari Britania sas uštjavde thaj thode pe rig. Andar kodo momento dži avdives dine pes kasave but legie kaj došaljaren lengo modo dživimasko, ke vi i Asociacia le Policiake Kestorjengi prindžardjas kaj „vi o trajo lengo andi karavana sas inkaldo avrjal i legia". E komentarurja katar o artikolo dino avri sako berš katar o Daily Mail savo kritikuil o baro melalipe kaj ačhjol pal i diz katar o Appleby sikavel maj mišto o phiravipe e mažoritarurjengo: roma melale.

Kana areslem ko Appleby, ande anglune časurja le ačhjarde teharinake, ando dujto dives le dizako, e semnurja na sas lačhe. Duj grasta mulesas thaj o foro sas phanglo. O xulaj le hotelosko kaj adžukerasas te bešas avilo thaj phendjas amenge ande jekh tono lošalo "Na maj si amen sobe. Poravdjen les!" Pal kodo phangljas amenge o udar ando nakh.

Mangljam te arakhas jekh than kaj te pašljas, ama o korkoro than kaj arakhljam sas jekh mobilno phandavimaski soba le lokalno policiaki, parkisardi daranes ki rig le romane kidimaski. Ačhardjam o vurdon pašal jekh vano policiako. Jekh policisto rodinjas amare identitetake lila, pal kodo mekljas amen te džas po than pherdo karavane thaj grasta.

De kana o TV posto Channel Four sikavdjas My Big Fat Gypsy Wedding, jekhreality show savo "abuzisarelas čhaven, promovisarelas i diskriminacia thaj o rasismo thaj anelas kontribucia ko barjaripe le bixatjarimatengo thaj le xolinengo" pal sar phenel i Yvonna MacNamara, i ekzekutivno direktorka katar i organizacia Traveller Movement, le romenge thaj le phirutnenge komunitete aresle but prudento ande interakcia le presasa.

„E butja paruvdile de kana inklisto o Big Fat Gypsyy Wedding," phendjas mange o Le Bas. „Mi daj kerelas but fotografie thaj me gelau maj dur kado. Semas ke jekh diz le phirutnengi akana duj berša thaj varesave manuša astarde te čhuden barenca ande mande thaj ande miro amal savesa semas. Vi kana sam sol duj phirutne, o fakto ke sas amen sobe xoljardjas kodolen".

„Areslem ko kher le premierosko katar i Downing Street thaj ke partiurja kaj sas o Fidel Castro ko Havana Klubo", phendjas mange i fotografa Amelia Troubridge, savjako foto projekto „Urban Cowboys" andar 1996 koncentrisardjas pes po dživimasko stilo le phirutnengo andar i Irlanda. „Kadi diz si te ovel luludi ko kan."

Pe jekh drom 15 kilometrjengo savore sobe sas lile vaš i diz katar e 30 milja manuša kaj aven sako berš ke kado ivento. Maj palal, arakhljam sovipe ko Tufton Arms, o maj šukar hoteli andar o foro. Ko kafebaro, duj phure dikhenas opral o džami kana thaj kana, pal kodo maj čhorenas jekh bira opral i men. Kadja xatjaresas kaj kontra o kolorime haoso kaj sas ando foro, inke san ando kalo thaj industrialo nordo. E reakcie le thanutnenge sas verver. "Si bilačhes sar trin divesa thaj pal kodo kalmon e butja", phenelas jekh andar e phure. "Na-i kadja nasul, čačes."

Kontra o tam-tamo kaj kerel pes ande rig le dizaki katar o Appleby, kado na-i but verver katar aver grastenge kontesturja andar i Bari Britania. Specialo e murša thaj e terne zumaven te keren lačhi impresia le terne džuvljenge, thaj ande kadaja vrjama von keren eforturja te oven dikhle lendar. O šunipe le uče minijengo xamisarel pes kodolesa kerdo katar e laxtja (kopite).

Butivar, i presa phenel pal i diz kaj si lan origine purane thaj rajkane. Pal kadala phenimata, o dokumento kaj dinjas pes le romenge katar o Raj James o II-to, ando 1685, phenel kaj i diz katar o Appleby si jekh britanikani tradicia maj purani thaj maj vašno de sar o Royal Ascot, savo sas kerdo samo ando šeliberš XVIII-to katar i Rajni Karoline.

„Bezexasa, na-i khanči čačo", phendjas amenge le thanesko historianco thaj o purano šerutno le forosko Appleby, Andy Konnell. O mito pal saveste phenel pes kaj kado dokumento eksistuilas biandilo ando 1945, andi vrjama jekhe tentaciaki maškar but aver, te phanden i diz. „Dži ando 1970, i paramisi paruvdili radikalno: akana delas pes duma pal jekh akto kaj o Lačho Raj James dinjasas les direkto le romenge, kodo na sas posibilo, soske len sas len kriminalno statuso andar o momento kana sas adoptisardi i legia Egyptians Act thaj dži ando 1783."

Vi kadja, o purano fororsko šerutno sa avilo manca kana semas te arakhav man le rajesa. O Billy Welč, „o raj le romengo andar o nordo", phiravel i buti andar jekh but šukar karavana, vazdini čjak ando šero le plajesko Fair Hill.

„Sako drom kana inkljas andi lumja xatjaras kaj kothe na si amaro than", phendjas mange o Welč. „Vi ando Darlington, kaj dživisardjam ande palutne 200 berša, xatjaras kaj e manuša kothar na mangen amen. Thaj inkeren ande godi ke bešljam kothe 200 berša! Vi avdives phenel pes mange: "Soske na bolden tumen katar avilen?" Atoska kana sam ando Appleby, na das opral kasave butja. Jekh sasto kurko xatjaras amen sar khere. Kado kotor tiknoro phuvjako si sunto andar amende."

„Maj but sar 80% andar amare manuša bešen ande khera akana", phendjas vov maj dur. „Si vašno andar lende te bolden pen kathe thaj te anen penge čhaven te dikhen i diz, soske si kotor andar lengo barvalipe thaj na trebal bisterdo. Kadi diz sikavel maj mišto amari kultura, amaro modo dživimasko, amare tradicie."

Ando 2010, i lokalo policia zumavdjas savore zorasa te phandel i diz, šaj ovel soske si len simpatia karing o rasistikano guverno phiravdo katar o Kameron.

O purano forosko šerutno phendjas amenge kaj "ke svaki rig dromeski, na dikhes policisturja lačhe kaj den tut lačho dives thaj asan tuke, dikhes varesave robotja xurjavde ando kalo saven si len tufetja jagale. Muja kaj na xal len i briga pe savore droma."

„Gelde amen dži ko agor le forosko ande kodi rjat, ko enja thaj paš", phendjas amenge o Welč. "Terne, phure, na lile samate, geldjas len sar bakrjen. Thode penge vasta pe amare džuvlja thaj lile len pe zor. Kasave butja na keren pes..." 

„Ando 2010, sikavdjam lenge ke sam maj mišto organizisarde", phendjas vov maj dur. E phirutne organizisarde jekh protesto kontra i policia, „bi violencako thaj bi kušimatengo". „Me šaj te xatjarav man mire manušenca. Atoska kerdem kado ande duj časurja. Te astardo man te kerav kado varesave kurkenca vaj čhonenca anglal, inkljolas jekh čačo spektakolo."

Katar kodo momento, e policisturja, vi kana inke si but, paruvde pes ande avervareso de sar jekh vast trafikoske agenturja tufetjenca.

Ando foro agorisajle e problemurja thaj astardjas pes o pibe. Inklisto jekh maripe ke jekh andar e kafebarurja. Jekh murš kaj phiravelas jekh čukni ando vast delas muj ke jekh grupa policisturjengi. E rovlja thaj e aparatja elektošokurjenca maj sas cira thaj sikavenas pes. Ama na sas kadja. Ando than, ačhilo vareso so na maj dikhlem nijekhdata ande jekh kazo kaj "žangaven pes e manuša". E policisturja cirdine pes. Vazdinjas pes i pačja thaj e manuša gele penge palpale ke birake khore thaj ko čhudipe le lovesa. 

"Kado than si sunto amenge", phendjas mange o Welč. "Si amari Mecca. Si amaro palutno garavimasko than." Ande sako berš, jekh sasto kurko, kado than paruvel pesčačimaste ando Foro le Phirutnengo thaj khonik, ni i policia, o lokalo konsilo vaj o The Daily Mail našti paruvel kado.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).