Milan Nedić - kvisling

Ali, u trenutku susreta na uglu „dva kralja“ do kraja rata i istorijske stigme ima još vremena.

I Krakov i Ljotić slučajno su nabasali jedan na drugog ali na putu ka istom mestu, stanu u kome živi general Nedić, udaljenom svega pedesetak metara dalje. Na uglu Kralja Milutina i Nemanjine ulice nalazi se moderna višespratnica na obodu parka „Manjež“, koju su zajedno nekoliko godina ranije podigli Milan i njegov brat Milutin, takođe general, bivši ministar i visoki član jugoslovenskog i beogradskog društvenog krema, i koji tu žive jedan iznad drugog.

Ljotić kod „brata Milana“ ide sa konkretnom misijom: da ga nagovori da se prihvati uloge „predsednika srpske vlade“. Krakov ide da obiđe ujaka smoždenog pogibijom sina, snaje i jednogodišnje unuke dva meseca ranije u džinovskoj eksploziji koja je razorila grad Smederevo. Prema kasnijim svedočenjima samog Krakova, opisanim u dva izdanja „Život čoveka na Balkanu“ i „Milan Nedić – na oštrici noža“, poseta je protekla u mučnoj atmosferi. Nedić je bio slomljen ličnom tragedijom, ali i situacijom u kojoj se obreo nakon poraza u ratu, propasti države i monarhije Karađorđevića kojoj je prethodno bio potpuno odan, okupacijom i, posebno, kako navodi Krakov, strahotama ustaških zločina nad Srbima koji su krenuli u novostvorenoj „Nezavisnoj državi Hrvatskoj“, satelitskoj državi koju su sa početkom nacističke okupacije osnovale ustaše. Tih dana su se pojavile brojne grupe stravično unakaženih leševa ljudi, žena i dece koje su svakodnevno doplovljavale nizvodno Savom sa teritorije NDH kao brutalan dokaz svireposti ustaša.

Takve ideje nacista poremetio je ustanak koji je buknuo predvođen pukovnikom poražene jugoslovenske vojske Mihailovićem koji je odbio kapitulaciju i nastavio borbu prema ratnom planu „P-41“, donetom neposredno pred izbijanje rata. U planu je svim oficirima bilo naređeno da nakon okupacije nastave gerilsku „četničku“ borbu u pozadini, rušeći mostove, pruge i druge vrste sabotaže. Istovremeno, nakon napada Trećeg rajha na Sovjetski savez, iz Moskve je stigla naredba o hitnom početku oružane borbe svih članova Komunističke partije Jugoslavije kako bi se agresoru na „prvu državu socijalizma“ što više otežalo funkcionisanje u pozadini. Od jula meseca, komunisti, a zatim i „četnici“ Jugoslovenske vojske započeli su akcije protiv nemačkog okupatora. Kako je vreme odmicalo, „neredi“ u Srbiji su se širili, donoseći sve veće žrtve među vojnicima Vermahta i sprečavajući funkcionisanje eksploatacije i saobraćaja.

Napore nacista za „pacifikacijom“ Srbije otežavalo je to što Hitlerovim planom okupacije Srbima nije bilo dopušteno da imaju bilo kakvu „državu“, makar ni satelitsku kao NDH, već je teritorija Srbije u najvećem delu bila stavljena pod vojnookupacionu komandu. Za održavanje „reda“, nacistima je zato bilo potrebno više vojnih i policijskih jedinica umesto lokalnih kvislinških - koje nisu imali na raspolaganju.

Kako su međusobni odnosi Nemaca bili više nego složeni, usled partijske prirode režima Trećeg rajha, gde su postojale brojne paralelne nadležnosti, kao i međusobna trvenja i prikriveni sukobi interesa, posebno između vojnih struktura, obaveštajne službe, Ministarstva spoljnih poslova, tajne policije, nacističkog partijskog aparata, i čak samih najviših funkcionera Hitlerove državne organizacije, za rešenje situacije u Srbiji stiglo je više raznih predloga sa svih strana. Jedan je bio da se stvori lokalna „vlast“ na koju će da padne teret održavanja „reda“ i gušenja ustanka. Drugi su predviđali brutalne kazne, odvođenje kompletne intelektualne zajednice u logore u Treći rajh, ubijanje 150.000 ljudi, nasumice, ili prepuštanje održavanja „reda“ ustašama iz NDH, snagama fašističke Mađarske i carevine Bugarske (čije su krvave odmazde nad narodom južne Srbije u Prvom svetskom ratu ostale posebno zapamćene), koji bi dobili odrešene ruke da ubijaju koga hoće i kada god to žele.

Opterećen mržnjom koja je vukla korene iz Prvog svetskog rata, a koju je razbuktalo rušenje sporazuma o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu 27. marta 1941. godine, Hitler je razjareno zahtevao da se Srbi najsurovije kazne, i da se u tom postupku kažnjavanja nemilosrdno postupa. Jedna od „mera“ koja je izrečena bila je i ona da za svakog ubijenog nemačkog vojnika bude odmah pogubljeno tačno sto Srba.

Činjenica da je izbegao zarobljavanje, kao i da je nemački vojni napad relativno lako prošao kroz njegovu armiju, usled čega je brzo i neočekivano izbio iza utvrđenih grčkih i britanskih položaja na severu Grčke, čime su saveznici tragično poraženi na poslednjoj „stopi“ koju su držali u Evropi 1941. godine, bile su neke od osnova kasnijih tvrdnji posleratnog narativa o Nedićevoj izdaji, koja je počela još pre otvorene saradnje sa okupatorom.

Dolazeći ka Terazijama, Nedić i Krakov su uvideli da se na banderama nalaze obešeni ljudi, čak petorica njih. Jednom od obešenih ljudi stomak je bio prethodno rasporen rafalom i gusta krv mu se slivala niz noge na beogradsku kaldrmu. Ljudi su nemo prolazili i posmatrali leševe stradalnika, dan je bio sunčan i topao, sa fasada su se vile reklame za trke na Hipodromu, a u obližnoj pivnici za stolovima su sedeli gosti pijući pivo. Taj prizor je, tvrdio je Krakov kasnije, slomio Nedića koji se odmah vratio u stan. U narednim danima, u kućnu posetu će mu dolaziti predsednik Srpske akademije Bijelić, najbogatiji industrijalci Ilić i Teokarević, političar Cincar Marković, komesar Aćimović i još neki drugi važni ljudi tadašnjeg srpskog društva. Svi su zahtevali jedno: da se Nedić stavi na raspolaganje Nemcima i formira „vladu“ kako bi se zaustavilo „stradanje Srbije“.
Ovaj romantičarski mit opovrgavala je zvanična jugoslovenska istoriografija posle rata: prema tvrdnjama istoričara (Milan Borković, „Vlada narodnog spasa Milana Nedića“, 1979.) Nedić je već imao spremljenu odluku da bude deo nacističkog poretka u Srbiji i puštao je da se pred njim odvija svojevrsna „kamerna drama“ u stanu kako bi ispalo da se ipak nevoljno prihvatio te „dužnosti“. Prema tom narativu koji je bio dominantan do 1990. godine, Nedić je već imao izvrsne veze sa delom nacističkog aparata i odluka da on bude na čelu lokalnih kvislinških vlasti nije bila slučajna.

Zamršeni nemački međusobni odnosi dobili su tako svoj odjek i na okupiranom tlu Srbije. Prema izjavi datoj tokom isleđivanja u Beogradu januara 1946. Nedić je tvrdio da najveći deo onih koji su bili ministri u toj vladi nije kontrolisao, kao i da su mnogi od njih imali sopstvene „kombinacije“ i zadatke sa Nemcima, iz raznih struktura.

Nedić se u svojim nastupima i delovanju prihvata „ugroženog srpstva“ kao primarne motivacije. Na zgradi vlade u Kralja Milana istaknuta je srpska zastava umesto dotadašnje jugoslovenske, a u kabinete su uneti portreti kralja Petra I Karađorđevića, poslednjeg srpskog kralja pre formiranja Jugoslavije.

Na teritoriju „Nedićeve Srbije“ u to vreme dolaze hiljade izbeglica sa teritorije NDH koje su uspele da izbegnu ustaške masakre (brojevi variraju između 150.000 i 270.000 ljudi, žena i dece), kao i 40. 000 Slovenaca iz oblasti koje su Nemci smatrali svojima i otetima posle Prvog svetskog rata. Nedićeva vlada se bavi smeštajem ovih ljudi, prihvatom i njihovim hranjenjem, ali i mobilisanjem dela muškaraca za službu u „vojsci nove Srbije“ – Srpskoj državnoj straži, kasnije poznatoj kao „nedićevci“.

Jer, primarni zadatak koji je Nedić dobio od Nemaca bio je jasan: borba protiv ustanika i suzbijanje svih njihovih aktivnosti. Što se suzbijanja ustanka tiče, tu su fazu već bile završile nemačke vojne i policijske jedinice, četiri divizije i jedan policijski bataljon, proteravši partizane i četnike iz Srbije u Bosnu i Crnu Goru. Nediću je ostalo da pazi da se nešto od ustanka ne obnovi u Srbiji jer je Srpska državna straža bila slabo naoružana i slabo obučena formacija koja je uvek imala problem sa popunjavanjem potrebnog broja ljudi - što je bolje od svega svedočilo o „popularnosti“ Nedića među tadašnjim stanovništvom Srbije.

Sa druge strane, specijalna policija kao formacija koja je uhapsila najviše pripadnika pokreta otpora u Srbiji, i posebno Beogradu, i čiji su pripadnici bili posebno brutalni prilikom isleđivanja, iako formalno u sastavu ove „vlade“, funkcionisala je u direktnoj saradnji i subordinaciji sa nemačkom tajnom policijom Gestapo. Deo Nedićevih kadrova rukovodio je delom logora na Banjici, iako i on podređen Gestapou i drugim nacističkim strukturama. Kasnije najteže optužbe za učešće u domaćem stradanju najviše su se odnosile na taj angažman.

Umesto bilo kakvih uspeha, Nedić se najviše i najposvećenije prihvata propagande, prigrlivši postojeće nacističke obrasce. Beogradom se lepe stalno novi i sve maštovitiji plakati koji upozoravaju o opasnosti cionizma i boljševizma, organizuje se „Antimasonska izložba“, na skupovima „sa narodom“ Nedić grmi o opasnostima koje su se nadvile nad „srpstvo“, oličene u „jevrejskoj zaveri „ i „sovjetskom boljševizmu“.

Najproduktivniji deo Nedićeve vlasti bili su crtači propagandnih postera koji su neprestano lepljeni po svim javnim prostorima širom Srbije, upozoravajući srpskog seljaka, najpre, (po prekopiranom Hitlerovom modelu ideologije „tla“), na pretnje koje stižu od domaćih zagovornika „ideja Moskve i Londona“.

Osim propagandnog dela, drugi deo Nedićeve vlade koji funkcioniše bio je Srpski Crveni krst čiji predsednik Dr Petar Zec čini nadljudske napore da obezbedi hranu i uslove za preživljavanje hiljada izbeglih iz NDH, posebno dece, u čemu u najvećoj meri i uspeva. Doktor Zec će po ulasku komunista u Beograd oktobra 1944. godine biti prva žrtva među pripadnicima Nedićeve vlade i celokupnog kvislinškog aparata. U veri da je radio za opšte dobro i da je spasavao živote, lično je dočekao partizane na pragu svoje kuće. Prema nekim kasnijim svedočenjima iz redova komunističke tajne policije OZNE, Zecu se spremala likvidacija od strane najviše rangiranih funkcionera tog aprata, još mnogo pre 1944, zbog nekih ličnih motiva od pre rata. Zadavljen je istog dana u podrumu jedne kuće na Dedinju, od strane dvojice komandanata OZNE.

Dimitrijević tvrdi da je Nedić bio isključivo angažovan prema komunistima i da je u njima video najveću opasnost za Srbiju, dok je Jevreje kao „zlo“ pominjao u sklopu propagandne matrice preuzete od nemačkih bezbednosnih organa u Srbiji SS-a i Gestapoa. Po njemu, Holokaust u Srbiji su sproveli isključivo nemački nacisti iz tih istih struktura što je uverljivo i dokazano na posleratnim suđenjima u Jugoslaviji i SR Nemačkoj, gde nijednog trenutka nije bilo pomena o Nedićevom učešću u tom masovnom zločinu.

Ono što posebno doprinosi utisku da je narativna upletenost u Holokaust došla kao rezultat propagandne matrice u jugoslovenskom ratu 1991-99 jesu činjenice da sam Filip Koen nije bio istoričar po struci već lekar dermatolog, odnosno, da je bio povezan sa kabinetom Franje Tuđmana, predsednika Hrvatske, tokom rata, da je u vreme dok je pisao knjigu bio povezan kao savetnik sa bošnjačkim vlastima u Sarajevu, kao i da je zbog „celokupnog angažmana“ bio odlikovan od strane Tuđmana. Ipak, rezultat knjige je taj da je danas narativ o Nedićevom učešću u Holokaustu toliko prisutan da je ponedge već poprimio obrise „samostalnog poduhvata“ koji maksimalno doprinosi drugačijem, revizionističkom pogledu na srpsku istoriju u Drugom svetskom ratu i njene svetle oslobodilačke domete oličene u dva pokreta otpora.

Nedić napušta Beograd zajedno sa nemačkim evakuacuionim transportima početkom oktobra 1944. kada se u gradu već čuje tutnjava sovjetske artiljerije sa kojom dolaze i jugoslovenski komunisti, njegovi najljući neprijatelji i predstavnici ideje koja će uništiti Srbiju, kako je tri godine neprestano ponavljao. Odlazi u Austriju gde u sopstvenoj somnabuliji totalnog gubitnika drži sednice vlade nepostojeće zemlje, piše pisma, najpre jednom od funkcionera Trećeg rajha gde traži „nove osnove srpsko-nemačkih odnosa“ (januar 1945), a zatim po slomu nacizma i američkom generalu Ajzenhaueru, komandantu američkih snaga u Evropi, kome pokušava da objasni da on nikada nije ratovao protiv Saveznika već „samo“ protiv komunizma i njegove pobede u Srbiji.

Odgovor od Ajzenhauera nije dugo čekao. Nedića u gradu Kicbil u Austriji hapse jedinice vojne policije američke vojske i ubrzo biva izručen svojim arhineprijateljima: Titovoj Jugoslaviji. Sproveden je u zgradu u beogradskoj Zmaj Jovinoj ulici gde je revolucionarni aparat već uspostavio improvizovani zatvor u kome se vrše isleđivanja onih koji su se prethodne četiri godine aktivno borili protiv komunizma. Odmah pored nje su ostaci druge zgrade, spaljene u toku bitke 19. oktobra 1944, koja je simbolizovala sužanjstvo i tešku robiju u Srbiji prethodnih sto godina - zloglasne „Glavnjače“.

Upravo će pogled na „Glavnjaču“ biti poslednje što će Milan Nedić videti u svom životu, kada 4. februara 1946. godine bude poleteo sa trećeg sprata ka betonskom dvorištu. Sam ili bačen - nepoznato je.

Suđenje mu nikad nije održano, a kasnijom odlukom novih vlasti proglašen je izdajnikom i narodnim neprijateljem. Imovina koju je imao oduzeta je po tom osnovu.

Nediću je izdaju pripisivala i jugoslovenska kraljevska vlada u izbeglištvu u Londonu, sve dok je postojala, kao i da mu je odlukom kralja Petra II još krajem 1941. godine zbog saradnje sa nacistima u okupaciji zemlje bio oduzet čin generala, kao i svo ordenje koje je dobio u Prvom svetskom ratu ali i kasnije. Zbog ovoga, mit o Nediću kao „srpskoj majci“ i nekakvom „spasiocu Srbije“ nije bio prisutan u najbrojnijoj grupi u emigraciji koju su sačinjavali monarhisti, nekadašnji Mihailovićevi borci i tradicionalisti. Kao i u zvaničnom jugoslovenskom narativu, i kod ovih krugova Nedić je bio izdajnik čiju saradnju sa nacistima i pokušaje da suzbije otpor okupaciji nije mogla da pokrije nijedna priča o „žrtvi“ za dobrobit celokupnog „Srpstva“.

Sam Nedić je u svom saslušanju u Beogradu 1946. izjavio da je bio svestan da bi mu sudili i Mihailovićevi ljudi, da je tok rata bio takav da su oni pobedili, i da stradanje ne bi izbegao u bilo kojoj opciji nakon poraza Trećeg rajha. Da li je bio iskreni nacistički saradnik, uveren u pobedu „nemačkog oružja“, kako je Hitler izjavljivao u svojim histeričnim ludilima, oficir nedovoljno inteligentan da shvati sve manipulacije nemačkih strutkura u Srbiji, pripadnik visokog društva lakom na moć i položaj makar i u okupaciji, ili slomljen čovek koji se prihvatio „dužnosti“ kada niko drugi nije smeo ili hteo kako ga predstavljaju oni koji danas slave njegov lik i „delo“ – dilema je čiji jasan odgovor danas i ovde zavisi najpre od pojedinačnih naklonosti, u skladu sa sve ostrašćenijim tumačenjima o tom periodu kako se sve više „tumača“ pojavljuje u javnom prostoru. Onaj konačan, potpuno utemeljen, domaća istoriografija još uvek nije dala.

*Za ovaj tekst korišćena je istoriografska građa i radovi istoričara Bojana Dimitrijevića, Milana Borkovića, Milana Koljanina i Aleksandra Stojanovića, i memoarska građa Stanislava Krakova