Treći rajh u Beogradu: Društveni život i zabava okupatora u fotografijama

Kada sam počeo da se interesujem za privatne fotografije nacističkih vojnika snimljene tokom njihove okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu, pre desetak godina, najveću pažnju sam pripremio za traganje za prizorima borbi, ratne tehnike i oružja, uniformi, svega što bi, u stvari, upotpunilo naše znanje i sliku koju imamo o tom najtežem periodu novije istorije na ovim prostorima. Jer, bilo mi je odavno jasno da je prikaz Drugog svetskog rata od 1945. godine pa skoro sve do danas, u našem društvu, bilo ono jugoslovensko ili srpsko, toliko uprošćen i sveden, i to sa jasnom i malicioznom namerom, da ne postoji ni približno jasna „slika“ i spoznaja kako je zaista to sve izgledalo.

Jer, u svim udžbenicima i raznim drugim izdanjima, ratnim memoarima itd. vrtelo se uglavnom pedesetak loše reprodukovanih fotografija, poput onog motora iz 27. marta ili ranjenog Tita na Sutjesci, i time je sve bilo dovedeno na nivo „mantre“ koja nije davala šansu da se kompleksnost rata vidi i na pravilan način doživi.

Internet je doneo revoluciju u potrazi za tim materijalom jer ne samo da su ogromne institucionalne arhive odjednom postale lako dostupne sa svim blagom koje su krile, od nemačkog Bundesarchiva kao najvećeg skladišta nacističkog fotografskog materijala pa sve do nekih manjih u kojima se nalazio još vredniji materijal sa ovih prostora poput američke NARA, već se na raznim onlajn aukcijama odjednom pojavilo stotine hiljada privatnih fotografija vojnika koji su u redovima Vermahta, SS-a ili neke druge strukture služili monstruoznoj Hitlerovoj viziji neke „nove Evrope“ i „novog svetskog uređenja“.

Fotografska kultura u Trećem rajhu je bila razvijena usled činjenice da su tamošnji proizvođači u to vreme prednjačili sa aparatima poput famozne „Leica“ („lajke“) i da su foto aparati kao tehnička novotarija bili veoma popularni u Nemačkoj, više nego u bilo kojoj drugoj evropskoj zemlji tog doba. Toliki broj foto aparata doneo je ogromne količine snimaka iz oblasti koje su ratom i nasiljem osvajali nacisti, a tek kada su zbog digitalizacije i interneta postali dostupni van kuća u kojima su stajali decenijama nakon rata, počela je da se pomalja prava slika pokorene Evrope, ponižene i ubijane zlikovačkom okupacijom. Slika koju su počeli da ocrtavaju ti privatni snimci bila je iz određenih razloga neočekivana, i tek kada se uklopila sa materijalom iz velikih arhiva, postalo je jasno koliko lica i naličja je rat imao.

Najveći, i vrlo teskoban, utisak koji sam brzo počeo da stičem, što mi je više skenova i originalnih fotografija pristizalo i kako sam upoznavao ljude sa sličnim interesovanjima, bio je da je - pored bitaka, oružja, borbi - najveći broj fotografija, bar kada je Srbija u pitanju, u stvari prikazivao život koji se odvijao po mestima i gradovima, posebno Beogradu kao prestonici, a koji nije imao odlike surovog rata već je ličio na mirnodopski život čiju idilu jedino kvare nacističke uniforme. Odnosno, da je tako izgledao većini nemačkih vojnika i dopisnika koji su bili u Beogradu i Srbiji od zime 1941. pa sve do jeseni 1944. godine.

Ako su prve fotografije iz leta i jeseni 1941. prikazivale sav užas terora koji su nacisti sprovodili po Srbiji nakon početka ustanka – spaljene i razrušene gradove, ubijene ljude, obešene, streljane civile, izginule ustanike, razorene crkve – nakon ugušenja ustanka i povlačenja monarhističke i komunističke gerile ka Crnoj Gori i Bosni u novembru i decembru 1941. godine, ono što ostaje u Srbiji, iz vizure prosečnog Nemca sa foto aparatom u ruci, ponovo počinje da ima odlike mesta gde nema rata. Jer, najveći deo fotografija posle tog perioda prikazuje prizore vojnika koji idu na izlete, piju po kafanama i vojničkim klubovima, prave neke proslave, vesele se, dočekuju nove godine, posećuju koncerte, itd. Ukratko, vrše okupaciju bez ikakvog straha za sebe i svoje živote.

Sudeći prema snimcima, deluje da se nisu previše uzbuđivali. Bar oni koji su službovali u Beogradu. Jasno je da im nije bilo dopušteno da snimaju ubijanja desetina hiljada Srba, Jevreja i Roma po logorima na Banjici i Sajmištu ili stratištima poput Jajinaca i Jabuke, odnosno, da je okupacioni aparat Trećeg rajha nastavio da strelja, veša i teroriše istim intenzitetom kao od prvog dana, ali van objektiva. Ono što je moglo da se fotografiše i što je najveći deo nemačke vojske Vermahta i SS-a beležio kao svakodnevne aktivnosti imalo je drugačiji karakter.

Ipak, neki zlikovački poriv u nacistima je doveo do toga da je deo terora nad jevrejskom populacijom snimljen, i ti snimci se nalaze u Bundesarchivu gde su objavljeni 2009. godine. Prikazuju popis beogradskih Jevreja u žici improvizovanog logora na Kalemegdanu tokom maja 1941. nakon čega su odvedeni i ubijeni, kao i što su masovno fotografisani leševi petorice ljudi obešenih na Terazijama avgusta 1941. godine, pljačka jevrejskih radnji od strane Folksdojčera iz Banata po početku okupacije i ubistvo Srba u Pančevu aprila te godine odmah po ulasku Vermahta u grad. Van tih traumatičnih scena, u samom Beogradu i okolini nikakvih drugih teških prizora više nije bilo, sve do bitke za oslobođenje u oktobru 1944.

Iz okupatorske perspektive, na osnovu snimaka, ali i drugog materijala poput plakata, postera, pisama, koverata i reklama, Beograd („Belgrad“) je živ centar novog poretka u kome dominiraju kultura, propaganda, preduzetništvo. Jednostavno, neka nova matrica nacizma u kome je važno da bude „red, mir i rad“ i nekakav progres će doći sam po sebi. Vojnici odlaze u šetnje na Kalemegdanu, na izlete na Avalu, u restorane, kafane, posmatraju znamenitosti, itd.

U kreiranju tog čudovišnog lažnog propagandnog obrasca u Beogradu dominira Sender Belgrad, radio koji je vodio Vermaht, i čiji program nije obuhvatao samo emitovanje parola i govora već je imao čitav kompleksni i koncentrisano smišljeni model vršenja uticaja kroz javno prenošene koncerte, radio drame, narodnu srpsku muziku, dečije nastupe, uklopljene sa vestima i sličnom propagandom. Radio se nalazio u impresivnom zdanju u centru Beograda u kome se danas nalazi Ministarstvo spoljnih poslova Srbije, u ulici Kneza Miloša. Zahvaljujući jednom ratnom dopisniku SS zvanom Hofman ostalo je mnoštvo snimaka koji iznutra prikazuju rad Sender Belgrada, ljude koji su tu bili angažovani, kolekcije ploča i raznu tada najsavremeniju tehniku donetu kako bi se od „Sender Belgrada“ napravila propagandna tačka najvišeg uticaja i važnosti. Jer, u to vreme nema televizije, novine nemaju ogromne tiraže i radio je bio sredstvo sa najvećim mogućnostima za propagandu i oblikovanje javnog mnjenja.

Nacistički „Radio Beograd“ je u svetsku istoriju ušao pesmom „Lili Marlen“ jer je upravo ta singl ploča postala njegov zaštitni znak još od 1942. godine: signal beogradske radio stanice čuo se po celoj okupiranoj Evropi, sve do Norveške, i obuhvatao je i severnu Afriku gde su se u to vreme vodile teške borbe između Vermahta i Italijana protiv Saveznika, pa su „Lili Marlen“ pevali i britanski vojnici u Sahari.

Pored samog radija, u centru Beograda se nalazilo mnoštvo klubova za razonodu okupatorskih vojnika, kao i što je funkcionisao jedan broj preduzeća i proizvodnih delatnosti za potrebe okupacionog aparata čiji su vlasnici bili Nemci iz Trećeg rajha ili domaći Folksdojčeri, dok je prividu normale u ovom delu Hitlerove „nove Evrope“ doprinosio i veliki broj ekonomskih, poštanskih, transportnih i drugih činovničkih službi koje su funkcionisale u Beogradu, svaka sa svojim eksploatacionim zadatkom na štetu okupirane zemlje.

Klubovi su bili u zgradama SANU u Knez Mihajlovoj, Srpskog lekarskog društva u Kraljice Natalije 3, na Vilsonovom trgu 2, u čuvenom „Lotos baru“ u Zmaj Jovinoj ulici koji je radio i pre i posle rata. Glavne tačke za koncerte i „kulturu“ bili su Narodno pozorište i Kolarčev univerzitet na Studentskom trgu. U improvizovanim kasarnama napravljenim u javnim zdanjima širom Beograda takođe su pravljeni „klubovi“ za razonodu i „zabavu“ okupacionog aparata, poput današnjeg Arhiva Jugoslavije na Topčiderskoj zvezdi ili u zgradi današnje Klinike za rekonstruktivnu hirurgiju u Zvečanskoj ulici.

Taj nestvaran život i njegove manifestacije nalaze se u sledećem prikazu. Sve fotografije su iz ličnog arhiva autora teksta, iz kolekcija Dušana Napijala ili iz američke NARA.