Osmesi, sahrane i borbe: oslobođenje Beograda u slikama koje niste videli

Branimira Gajića je 2014. godine angažovalo JP "Beogradska tvrđava" da zajedno sa ruskim istoričarem Aleksejem Timofejevim bude jedan od autora izložbe Priča o drugom životu, posvećene bici za oslobođenje Beograda od nacističke okupacije oktobra 1944. Izložba je bila postavljena na panoima na Kalemegdanu, a relevantni domaći i ruski istoričari ocenili su da je jedinstvena zbog izbalansiranog pristupa tumačenju samog događaja i obilja novog materijala (fotografija, najpre) i načina na koji su predstavljene. Zbog tih ocena i nesmanjenog interesovanja posetilaca, trajanje izložbe je produžen za šest meseci.

Cilj izložbe je bio da se sama bitka objasni u širem kontekstu ratnih događaja u Srbiji u jesen 1944. godine. Bez političkih komponenti, već samo onako kako se odvijala sa vojne i ljudske tačke gledišta, te kako se odrazila na ljude koji su u njoj učestvovali: vojnike sve tri vojske – Crvene armije, NOVJ i Vermahta – kao i na Beograđane.

Rekonstrukcija bitke kroz fotografije morala je da bude napravljena hronološki: najpre prikazom okupacije Beograda u ratnim godinama, a zatim i prikazom poslednjih dana nemačke vlasti i jasnim saznanjem da Sovjeti prilaze gradu. Tu su i prvi susreti Beograđana sa vojnim snagama NOVJ i Crvene armije, a potom i scene borbi od Rakovice, Košutnjaka i Dedinja, sve do centra, Knez Mihajlove, Kalemegdana i Savamale.

U prikupljanju fotografija, Gajić se oslonio na nekoliko privatnih kolekcija i neistražene fondove Vojnog muzeja u kojem mu je kolega Timofejev gotovo slučajno pronašao album sa fantastičnim fotografijama koje nigde nikada nisu bile prikazane. Od privatnih kolekcija, najviše materijala dobijeno je od naslednika legendarnog fotografa Riste Marjanovića (njegove unuke Zorane Vojnović), kao i od dvojice kolekcionara iz Nemačke i Beograda, Siniše Zidarevića i Miloša Jurišića.

Sasvim dovoljno razloga da pozovemo Baneta i porazgovaramo sa njim o fotografijama i izložbi.

VICE: Ovih dana navršava se 71 godina od oslobođenja Beograda. Šta materijali koje ti imaš na raspolaganju govore o tom istorijskom događaju? Šta je ono što slike pričaju?

BRANIMIR GAJIĆ: Najveći deo fotografija svedoči o momentima pred samu bitku ili nakon nje, što je razumljivo jer je fotografima bilo teško, gotovo nemoguće da fotografišu usred same borbe, posebno civilima poput Riste Marjanovića.

Uočljivo je, ako gledamo sa vojne strane, da Beograd brane drugorazredno naoružane i opremljene nemačke trupe, ali da je "Tvrđava Beograd" bila krcata bunkerima, utvrđenim položajima i bodljikavom žicom, odnosno, temeljno pripremljena za odbranu. Takođe, količina ratnog materijala koju su Sovjeti dopremili na jugoslovensko ratiše prevazilazila je bilo šta što je viđeno na ovim prostorima od početka Drugog svetskog rata. Bila je to najveća vojna sila koja se ikada ovde pojavila.

Očito je i slabo naoružanje partizana i odsustvo bilo kakve teške opreme, što nedvosmisleno ukazuje da bez učešća Crvene armije, partizani ne bi imali apsolutno nikakve šanse da osvoje tako branjeni Beograd, čak i ako su ga branile manje vredne nemačke jedinice.

Zanimljivo je i to da, pored egzaltirane mase, ipak ima i Beograđana na čijim licima nema uvek osmeha ili euforije pred oslobođenjem. Takođe, i da se u sastavu partizanskih jedinica uočavaju potpuno bosi borci: reč je o prethodno zarobljenim četnicima kojima je pružena nova šansa da spasu živote od partizanskog streljačkog voda, ali im nije pružena obuća koja je čuvana za "pravoverne" borce.

Koliko je stradao Beograd, a koliko Beograđani? Na fotografijama se vidi da je veliki broj poginulih sahranjivan na ulicama grada, od Trga Republike do parkova i šumaraka.

Kada je reč o stradanju, fotografije otkrivaju da je tu bila reč o kratkotrajnoj, ali žestokoj bici u kojoj su najveće žrtve podneli sovjetski tenkisti: izgorele olupine tenkova T-34 prekrivaju čitav prostor centra grada, u ulici Kneza Miloša, oko Železničke stanice, kod Autokomande, na Terazijama.

Takođe, ima snimaka mnoštva izginulih sovjetskih pešadinaca: posebno je tragična fotografija skoro trideset mrtvih crvenoarmejaca poslaganih u porti Vaznesenske crkve nakon što su svi poginuli u samo jednom jurišu na nemački bunker kod današnjeg restorana "Monument".

Novi momenti koje su otkrile fotografije su da su Beograđani veoma vodili računa o tim sovjetskim žrtvama jos po samom stradanju: leševi tenkista su pokriveni vencima na beogradskoj kaldrmi, improvizovani grobovi po ulicama gotovo odmah uređeni i jasno obeleženi.

Ima primera da su na Centralnom groblju odmah podignuti i mermerni spomenici identični lokalnom standardu, sa pravoslvanim krstovima. Posebno otkriće su čitulje nemačkih vojnika poginulih u toj bici koje su objavljivane u Trećem rajhu kada bi rodbina dobijala obaveštenje o smrti svojih očeva ili sinova.

Uočljivo je da su nemački vojnici često već u zrelim godinama i da je reč o ljudima starijim od četrdeset godina. Na jednoj fotografiji se vidi i niz improvizovanih nemačkih grobova sa šlemovima na krstovima od dasaka, sačinjenih u poslednjem danu bitke, ispred današnjeg "Mikser hausa" u Savamali. Ti improvizovani krstovi Vermahta su bili uništavani odmah po oslobođenju.

Nekoliko dana po prestanku bitke na samom Trgu Republike sahranjeni su u velikoj grobnici poginuli sovjetski vojnici koji su tu počivali sve do kraja 1950-tih, kada je formirano groblje Oslobodilaca Beograda na koje su prebačeni. Sovjetskih grobova je do tada bilo i po centru grada, čak i na Trgu Slavija, kao i u parku kod hotela Moskva.

Jedan snimak pokazuje i sahranjene partizane, "nepoznate drugove sa Uba", kako piše na krstu, u parku na Andrićevom vencu, neposredno ispred samog današnjeg Predsedništva. Hiljade sovjetskih, nemačkih i jugoslovenskih boraca ostalo je da počiva u beogradskoj zemlji nakon bitke.

Za razliku od naših i sovjetskih koji su kasnije dobili svoj uređeni memorijalni prostor, skoro svi sa druge strane, Nemci, i danas počivaju pod našim nogama. Iako je cifra od 15,000 ubijenih vojnika Vermahta kako je dugo, neutemeljeno i propagandno tvrdila posleratna domaća istoriografija uveliko preteran, sigurno je da je reč o broju od 4 do 5 hiljada stradalih.

VICE: Postoje li beleške i slike o tome koliko je Beograđana stradalo posle oslobođenja, građanstvo i ideološki protivnici?

Iako se politički kontekst neumitno nameće kroz priču o bici za Beograd, nisam se previše udubljivao u taj deo iz nekoliko razloga: najpre, jer su takvi materijali (koji direktno prikazuju teror oslobodilaca nad građanima), ako uopšte postoje, nedostupni i za samu istoričarsku struku, a kamoli za zainteresovane istraživače.

Da li postoje fotografije egzekucija i isleđivanja Beograđana koji nisu bili po volji komunističkim revolucionarima i njihovim snagama "narodnog" terora – aparatu tajne policije i vojske – ne znam. Do sada na njih nigde nisam naišao. Što ne znači da ih nema.

Takođe, postoje i pogrešni tragovi: iz parka na Topčiderskoj zvezdi su 1990-tih ekshumirani pokopani ostaci ljudi sa Senjaka za koje se u tom trenutku tvrdilo da su žrtve komunističkog terora iz jeseni i zime 1944. jer postoje verovanja da su tu likvidirani. Ali onda se pre nekoliko meseci pojavilo pet potpuno nepoznatih kolor snimaka iz proleća 1944. gde se vidi da su na tom mestu pokopavane žrtve američkog bombardovanja Beograda 16. i 17. aprila 1944.

I, konačno, politički i ideološki momenat je već bio previše zastupljen u doslovce svakom izdanju, tumačenju ili drugom materijalu izdatom u Jugoslaviji posle rata, i u ogromnoj meri krivio realnu sliku sprečavajući nas da pravilno razumemo i samu bitku i to kako se i zašto tako odigrala.

Meni je najvažnije bilo da oktobar 1944. pokušam da gledam bez tih 50-godišnjih ideoloških "naočara" ne bih li ga bolje razumeo i objasnio gledaocima izložbe, pa mi tu nikakva ideologija nije bila potrebna.

Ako, pak, pričamo o samom razaranju grada usled borbi, primetno je da ima stradalih zgrada, ali da to nimalo ne liči na prizore masovne destrukcije kakve danas možemo da vidimo u emisijama na istorijskim kanalima o Drugom svetskom ratu: Beograd nije bio razoren u toj bici.

Neuporedivo veća stradanja je doživeo u prethodnim američkim bombardovanjima te godine. Bitka je gutala ljude i ratni materijal, ali ne i zgrade i građanstvo. Najveće fotografski zabeleženo urbano razaranje su izvršile jedinice nemačke vojske u povlačenju kada su iz nekog nepoznatog razloga minirale veliku stambenu zgradu na Studentskom trgu i ubile desetine stanara koji su slobodu čekali u podrumu zgrade.

To sve ukazuje da su Sovjeti zaista prema Beogradu sa tehničke strane postupali sa izvesnom dozom opreza i da nisu dejstvovali artiljerijom i avijacijom onako kako su to činili u drugim gradovima na putu do Berlina. Cena koju su zbog toga morali da plate životima svojih vojnika na ulicama Beograda je bila veća jer su "ručno" slamali nemački otpor, ali zbog toga je mnogo Beograđana živo dočekalo slobodu.

To je jedan od retkih momenata iz prethodnog poluvekovnog SFRJ mita o toj bici koji se pokazao tačnim: da su Sovjeti zaista vodili računa da ne unište Beograd uništavajući Vermaht.

VICE: Otkud tvoja strast prema istorijskim slikama? Kada si počeo da ih prikupljaš, gde ih sve nalaziš i šta radiš sa njima? Koja je najstarija slika koju poseduješ?

Moje zanimanje za fotografije počelo je sa epohom "internetskog buma" pre izvesnog vremena kada sam na različitim internet aukcijama, najpre na nemačkom i holandskom Ebay-u, a zatim i na manje poznatim sajtovima, naišao na potpuno nepoznate prizore koji su bili snimljeni u ratovima, i to čak i u Prvom svetskom, a koji su prikazivali ratne scene na način na koji ih do tada niko od nas nije video.

Jer, naše vizuelno poimanje istorije se do tada svodilo na svega dvadesetak opšte poznatih fotografija koje su se vrtele kroz sve udžbenike istorije, kroz sve izložbe, izdanja, motive, kao da je neko odlučio da nam potpuno minimalizuje i krajnje pojednostavi slike koje treba da imamo u sebi kada mislimo o tom delu prošlosti.

Svi znamo koje su to slike, volovska zaprega na Ceru, čamac na Krfu pred plavom grobnicom, "oko sokolovo", kad pričamo o Prvom svetskom ratu, motorcikl na Terazijama 27. marta 1941, Terazije u plamenu kao ilustracija bombardovanja 6. aprila 1941. (iako je to prizor iz 1944.), Stjepan Filipović na vešalima u Valjevu, Tito u Užicu 1941., prelazak Neretve, Sava Kovačević na Sutjesci, Tito u Drvaru pred pećinom, nemački padobranci sa zarobljenom Titovom uniformom u tom istom Drvaru, par slika Sremskog fronta i to je otprilike bilo to.

A još bi i sve uvek bile odštampane u nekom lošem rasteru, jedva vidljive i razumljive, kao da su snimljene u nekim neverovatno lošim uslovima, što je čitav događaj činilo još gorim.

Dakle, imali smo maksimalno osiromašenu vizuelizaciju neposredne istorije. Onda se preko sajtova i raznih foruma otkriva postojanje desetina hiljada fotografija, od kojih je većina i vrhunskog kvaliteta, koje su snimali razni ljudi, i vojnici i civili, a koje sve daju fascinatno široku "pojavnost" našoj istoriji.

Odjednom prepoznajemo sopstvene ulice, kuće u kojima živimo, ograde pored koji svakodnevno prolazimo kao scenografiju istorije. Vidimo nemačke vojnike u našoj ulici, kraj naše kuće, vidimo sovjetske vojnike kako puše poslednju cigaretu pred borbu ispred zgrade u kojoj svakodnevno danas kupujemo hleb u pekari… Čitava svakodnevica počinje, u stvari, da ubrzano dobija još jednu dimenziju - vreme.

Mene je to oduševilo i potpuno zainteresovalo, da nađem što više tih prizora i da sklopim što je moguće veći mozaik iz prošlosti kojim bi bilo obuhvaćeno naše svakodnevno okruženje. Život nije počeo od nas, ali ta spoznaja se jako doživi tek kad se vide te fotografije na kojima su prizori koji čine naše živote i našu svakodnevicu, ali iz potpuno druge epohe.

Pri tom, to nije samo moje otkriće, taj trend je postao globalni. Virtuelni svet je doslovce "eksplodirao" novim prizorima iz ratova, a posebno je postalo popularno da se na istim mestima pod istim uglovima snimaju sadašnji prizori pa da se vrši uklapanje dela stare fotografije na to isto mesto danas. To su takozvani "duhovi vremena".

Naša svest još uvek nema načina da u potpunosti shvati to "preklapanje" tih slojeva, kako je moguće da je na istoj ogradi mosta na kome stojite oslonjeni i gledate Maribor, na istom milimetru železne ograde, stajao Hitler. Da dirate svojim prstima isti metal koji je dirao i on. Ili, još gore, da na Kalemegdanu krenete u restoran ili u obilazak zoološkog vrta i da parkirate automobil na bukvalno istoj kamenoj kocki na kojoj su fotografisani beogradski Jevreji dok ih nacisti drže u žici pre nego što ih odvedu na Banjicu u logor i dalju smrt…

Čini mi se da su internet i mogućnost digitalnog skeniranja starog fotografskog materijala decenijama dostupan isključivo onima u čijim rukama je bio, potpuno izmenili naš odnos prema vremenu i istorijskim događajima.

Vreme je sada učinjeno nekako "zbijenijim", a nama je omogućeno da zaista autentično doživimo prošle epohe i da se lakše uživimo u njih sa tom novom vizuelizacijom. Tako se i naše poznavanje proteklih vremena neminovno širi. Naravno, veliki trud je potreban da se fotografisani prizori pravilno rastumače i identifikuju kako bi uz njih mogla da ide adekvatna legenda.

Tek kada su objašnjeni i dešifrovani, postaju materijal za saznavanje istorije. Jer, kada uspete da identifikujete ulicu i kuću ispred koje stoje dva vojnika u zaklonu usred bitke onda fotografija priča priču koja može da bude itekako važna onim ljudima koji danas žive u toj istoj kući, iza tih istih prozora.

Što se samih originala tiče, mene ne zanimaju stare fotografije kao kolekcionarski i pojedinačni primerci upravo jer je digitalizacija učinila samo posedovanje jednog originala besmislenim. Važno je da se prizor skenira i objavi na mreži, a gde je original može da bude samo važno onima koji se spremaju da ga stave u neko izdanje zbog autorskih prava.

Isto kao i sa muzikom, na primer, zašto bi ste kupovali stare ploče kad sve imate na Jutjubu ili u Epl prodavnici? Važno je otkriti gde se originali nalaze ili kriju, i pretvoriti ih u digitalni format i objaviti. Naravno, uz sve podatke koji se na njima nalaze poput potpisa slike u starom foto albumu ili pozadini, jer to doprinosi autentičnom i tačnom tumačenju fotografije.

Ali insistirati na samom sakupljanju originala nije stvar koje me previše zanima. Možda zato i imam podršku kolekcionara koje poznajem: nismo konkurencija, a delimo strast ka otkrivanju nepoznatog.

Pogledajte još fotografija ispod.

Pratite VICE: Twitter, Facebook, Instagram