Jevreji u Beogradu: Istorija stradanja, podela i borbe za nasledstvo

U jevrejskoj zajednici u Beogradu vri. Dosadašnja kulminacija je poslednji sukob ispred sinagoge u ulici Maršala Birjuzova u kome je čak i policija privodila učesnike sa jedne strane, što je odmah izazvalo i vrlo loše asocijacije na davna vremena Drugog svetskog rata i strašnu jevrejsku sudbinu pod nacizmom. Taj sukob nije prvi: u prethodnim mesecima u medijima i na društvenim mrežama je osvanulo više snimaka fizičkog i verbalnog nasilja između dve suprotstavljene strane. Za one neupućene situacija nije baš najjasnija: obe strane duboko zavađene i podeljene jevrejske zajednice, formalizovane kroz Jevrejsku opštinu Beograda, tvrde da su u pravu i da polažu pravo na upravljanje opštinom. Taj ko je predvodi pita se, između ostalog, i za ono što toj organizaciji pripada ili će tek pripadati, pa razlog zašto sukob ne jenjava i, nasuprot, eskalira sve više, tako možda ne leži samo u „prozaičnim“ razlozima ko će nositi titulu predsednika opštine već ima i širi kontekst. Jedna strana u ovoj konfrontaciji ima većinu ali volšebno ne uspeva da se kod nadležnog ministarstva već dugo upiše kao „vlasna“, dok drugu predvodi čovek koji je bio na čelu opštine ali više nije, i za koga protivnici tvrde da ima podršku manjeg dela zajednice, nazivajući ga „uzurpatorom“. Bilo kako bilo, hipotetički okvir sukoba, odnosno, želje da se „kormilo“ uprkos stavu većine i dalje ne prepušta, može da se nalazi u jednom specifičnom zakonu donetom još 2016. godine u srpskoj skupštini, a koji se odnosi na imovinu čiji su vlasnici bili Jevreji ubijeni u nacističkim logorima u toku Drugog svetskog rata i koji nisu imali naslednike: prema tom zakonu lokalne jevrejske opštine po gradovima Srbije će na dalje raspolagati svom takvom imovinom. Nje, razumljivo, najviše ima na teritoriji Beograda gde se uglavnom nalazi u centralnim (i samim tim najvrednijim) zonama koje je nekada naseljavala razvijena jevrejska urbana zajednica, najviše na Dorćolu i Vračaru. „Zakon o otklanjanju posledica oduzimanja imovine žrtvama Holokausta koje nemaju živih naslednika“, kako mu je pun naziv, „uređuje uslove, način i postupak vraćanja imovine oduzete pripadnicima jevrejske zajednice koji nemaju zakonskih naslednika i vraćanja oduzete imovine organizacijama koje su u vreme oduzimanja bile u funkciji jevrejske zajednice, za imovinu koja je oduzeta na teritoriji Republike Srbije za vreme Holokausta“, prema onome što piše u njegovom uvodnom delu.

Stare formacijske podele Prema navodima Vere Mevorah, Dragane Stojanović, Đenke Mihajlović i Sonje Viličić iz Priručnika za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“, organizaciona i formacijska podela unutar jevrejske zajednice bila je vidljiva još u vreme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, osnovane odmah posle Prvog svetskog rata. „Podela između tradicionalnih ortodoksnih zajednica i liberalnijih neoloških postaje sve više izražena usled jačeg organizovanja i političkog delanja zajednica. Najbolji primer ove podele vezan je za osnivanje krovne organizacije jevrejskih veroispovednih opština u novonastaloj državi 1919. godine, Saveza jevrejskih veroispovesnih opština kraljevine SHS, kasnije Savez veroispovesnih opština Jugoslavije i Saveza ortodoksnih opština Jugoslavije. Sa XX vekom i olakšanim načinima komunikacije i transporta, zajednice osećaju veću povezanost i potrebu za međusobnom saradnjom i komunikacijom nego što je to ranije bio slučaj. Iako su sefardske i aškenaske opštine bile odvojene, postojala je potreba za Savezom koji je pre svega imao funkciju pomaganja manjim zajednicama i koji je predstavljao sponu između jevrejskih opština i državnih tela. Značajna pitanja oko nacionalnog identiteta podrazumevala su kod Jevreja različite načine posmatranja društva u kojem su živeli. Kompleksna pitanja nacionalnog identiteta za Jevreje u ovom periodu posebno su naglašena dolaskom politike cionizma“, navode autorke. Između jevrejskih veroispovesnih i ortodoksnih opština u jednom trenutku se udenuo i Savez cionista Jugoslavije. Ideje cionizma su u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca doneli mladi studenti iz Beča, i te ideje u većoj meri bivaju prihvaćene u redovima jevrejske omladine. „O prihvaćenosti ideja cionizma govori i veliki broj cionističkih omladinskih društava. Bilo ih je nekoliko u svakom gradu. Ova društva su imala jake veze sa Savezom komunističke omladine Jugoslavije; uopšte, jugoslovenski cionisti su osećali veliku bliskost sa marksističkim idejama. Mnogi su čak prelazili u redove komunista, kao što su to bili Moša Pijade i Pavle Pap, što je često izazivalo nelagodu kod čelnika opština koji su ovakve aktivnosti pokušavali da suzbiju“, kaže se u navedenom „Priručniku za nastavnike i nastavnice“. I sami cionisti su imali dve organizacije: najveća društva su bila „Betar“ i „Hašomer hacair“ (hebr. mladi stražar). Betar, najdesnija manjinska struja pod vođstvom dr Julija Dohanyja iz Novog Sada izdvojila se 1929. iz Saveza cionista i pristupila zasebnoj međunarodnoj jevrejskoj organizaciji Betar (iz koje su se kasnije razvili desničarski pokreti u modernoj državi Izrael, danas okupljeni u političku partiju Likud). „Hašomer hacair“ osnovan je 1930. sa ciljem pripremanja omladine za zajednički život u kibucima (Kibuci nastaju kao poljoprivredne komune pionira cionista na teritoriji današnjeg Izraela početkom XX veka) i učenje jevrejske kulture, istorije i jezika. Ovo omladinsko društvo imalo je jake veze sa Savezom komunističke omladine Jugoslavije preko kojeg su jevrejski omladinci po početku rata stupali u partizane. Ipak, sve te podele su se odnosile na sudbinska pitanja uklopljenosti zajednice u tadašnju novu državu i održavanje pitanja kulturnog i verskog identiteta, i svega što ga prati, i nisu bili zabeleženi nasilni sukobi kakvi odlikuju današnju situaciju koja vlada oko Jevrejske opštine Beograd. Zanimljiv podatak koji govori o uklopljenosti Jevreja u srpsko društvo između dva rata jeste odluka Saveza jevrejskih veroispovesnih opština Jugoslavije iz januara 1925. o „obredu prilikom zakletve jevrejskih vojnika“. Tu se navodi šest tačaka od kojih su poslednje tri: Zakletva, Molitva za Kralja i otadžbinu, i Patriotski govor „koji se ima završiti sa: Živeo Kralj! “. Holokaust Sa promenom spoljne politike tadašnje Kraljevine Jugoslavije i njene sve tešnje veze sa Trećim rajhom Adolfa Hitlera i Musolinijevom fašističkom Italijom od 1938. godine, u vazduhu počinje da se oseća snažniji talas antisemitizma pospešenog ludilom koje je već vladalo u tim zemljama. Iako sam Musolini nije iznosio otvoreno neprijateljsku politiku prema Jevrejima, u Hitlerovoj državi su na delu već bili progoni Jevreja gde se u radu prvih koncentracionih logora video zametak onoga što će da se ubrzo, već u narednim godinama, desi u krematorijumima Aušvica i ostalih logora za uništenje. Ipak, iako su antisemitski tonovi bili inkorporirani u neke od zakona Kraljevine Jugoslavije, za domaće Jevreje nije bilo životne opasnosti sve do početka nacističke okupacije koja je otpočela avionskim bombardovanjem Beograda 6. aprila 1941. godine. Mučan znak onoga što dolazi bilo je posebno zasipanje tepisima bombi delova grada u kojima je bilo najviše Jevreja: „junkersi“ i „hajnkeli“ nacističke avijacije su van političkih i vojnih meta u Beogradu u svoje mape ciljeva imali ucrtane stambene četvrti na donjem Dorćolu, oko Kalemegdana i Knez Mihajlove, kao i uz Bulevar Kralja Aleksandra uz Tašmajdan gde su živeli ili imali svoje radnje beogradski Jevreji. Jedine gradske četvrti koje je Luftvafe sistemski razarala tog dana bile su ove, sa ciljem da se što više Jevreja ubije bombardovanjem. Po ulasku trupa Vermahta u Beograd, i uspostavljanju vojno-okupacione vlasti, među prvim naredbama bila je i ona o obaveznoj registraciji Jevreja koja je izvršena na Kalemegdanu već krajem aprila 1941. godine. Nakon toga, ovim ljudima je bilo ograničeno kretanje, morali su da nose traku sa Davidovom zvezdom i natpisom „Jude“, i bili su primorani na težak fizički rad na rasčišćavanju ruševina koje su nastale u bombardovanju. Nakon toga, svi muškarci će biti internirani u „Topovske šupe“, improvizovani koncentracioni logor u bivšem vojnom skladištu na Autokomandi, odakle će već do kraja godine biti odvođeni na masovne egzekucije streljanjem u selima Jajinci i Jabuka.
Nakon što su ubili najveći deo jevrejskih muškaraca do decembra 1941. nacistički okupatori su se ostrvili na preostale žene i decu, odnosno, najstarije članove zajednice.

Nakon njihovog sakupljanja i hapšenja prebacili su ih u novoformirani „Jevrejski logor Zemun“ (Judenlager Semlin) na prostoru predratnog beogradskog sajma, gde su krajem marta 1942. godine dovezli specijalni kamion gasnu komoru. Do 10. maja 1942. u svakodnevnim vožnjama tog vozila za ubijanje, u najtežim mukama od trovanja ugljen monoksidom koji je kao izduvni gas iz auspuha sprovođen u hermetički zatvorenu kabinu gde su bile sabijene jevrejske žene i deca, smrt je našlo oko 6.300 nedužnih duša. Od 16.000 Jevreja koji su do 1941. godine živeli u Srbiji, čak 14.500 ih je ubijeno u Holokaustu. Situacija je bila još gora na teritoriji Hitleru satelitske Nezavisne države Hrvatske gde su tamošnje ustaše u sistemu logora za uništenje Srba, Jevreja i Roma uništile gotovo celokupnu predratnu jevrejsku populaciju. Uprkos zločinačkom delirijumu nacista i njihovih saradnika, veliki broj srpskih civila i porodica pružio je utočište i skrovište jevrejskim porodicama. Do sada je dodeljena 131 povelja „Pravednici među narodima“ pojedincima sa prostora Srbije: tu povelju država Izrael uručuje pojedincima koji su tokom Holokausta pomagali Jevrejima, čuvajući ih od nacističkih progona, hapšenja, deportacija u logore i streljanja, rizikujući svoje i živote svojih porodica. Titova Jugoslavija Sa oslobođenjem Jugoslavije od nacističke okupacije, mali broj preživelih Jevreja se nakon teških četiri godine ponovo našao na sigurnom. Na vodećim pozicijama nove države bilo je nekoliko Jevreja koji su bili u redovima Komunističke partije Jugoslavije još od pre rata, poput Moše Pijade, a taj period odlikuje i pomoć Jugoslavije u prebacivanju borbenih aviona iz Čehoslovačke u novoformiranu jevrejsku državu Izrael u leto 1948. godine. Iako plaćena gotovim novcem, i nije bila čisto filantropskog karaktera, pomoć u toj operaciji zvanoj „Velveta“ bila je od životne važnosti za opstanak Izraela u prvom ratu sa okolnim arapskim državama. U narednim godinama deo preživelih Jevreja će se odseliti u Izrael, a svojevrstan kuriozitet i „spomenik“ jugoslovenskom nasleđu bila je činjenica da su tokom tenkovske ofanzive na Sinaj u izraelsko-arapskom ratu 1967. godine, pojedini istaknuti jevrejski oficiri međusobno komunicirali na srpskohrvatskom jeziku na otvorenoj radio vezi jer su znali da ih tako sigurno neće razumeti na neprijateljskoj strani. Nažalost, taj rat je označio prekid svih veza Jugoslavije i Izraela, uključujući i diplomatske odnose koji će uz mnogo zalaganja biti obnovljeni tek 1992. godine. Tadašnji jugoslovenski vođa Tito se opredelio za Egipat kao svog omiljenog partnera i za građenje snažnih odnosa sa ostalim arapskim državama, usled čega je ispoljio veliki stepen netrpeljivosti prema Izraelu, zemlji čiji je opstanak jednom pomogao.

Loš odnos prema Izraelu preneo se i na kasniju politiku nakon Titove smrti 1980. godine, da bi tek počeo da se menja na bolje posle promena u Srbiji 5. oktobra 2000. godine. Iz perioda 2000-tih ostalo je zapamćeno nekoliko pokušaja za uspostavljanje novih veza, poput posete Borisa Tadića Izraelu, neuspele poslovne saradnje u sektoru odbrane, kao i takođe neuspešnih investicija iz redova međunarodne jevrejske zajednice, poput zloglasnog projekta „Marina Dorćol“.

Pravi bum uspešnih investicija fondova iz Izraela, prvenstveno u značajnu stanogradnju po Beogradu, usledio je od 2016. godine, slučajno ili ne, podudarno sa donošenjem prethodno pomenutog zakona o jevrejskoj imovini. Moguće je da je na taj način, između ostalog, poslata i snažna poruka jevrejskom narodu u Izraelu ali i šire, da Srbija više nije baštinik SFRJ nasleđa koje je jednom dovelo u koliziju dva naroda. Pročitajte još: