Πνευματικά Δικαιώματα και Τέχνη

Αυτές τις μέρες παρουσιάζεται στην γκαλερί Gagosian της Νέας Υόρκης, η έκθεση του Richard Prince με τίτλο Canal Zone.

Πρόκειται για μια έκθεση που παρουσιάζεται για πρώτη φορά, ενώ τα έργα ήταν έτοιμα από το 2007, και εκεί κατά τη γνώμη μου βρίσκεται το ενδιαφέρον στοιχείο της έκθεσης. Πριν από 7 χρόνια, ο Richard Prince είχε μηνυθεί από τον Γάλλο φωτογράφο Patrick Cariou ότι του έκλεψε τις εικόνες, όταν ο Prince έκοψε τις φωτογραφίες με τους Rασταφάδες από το φωτογραφικό λεύκωμα του Cariou, τις μεγέθυνε, τις επιζωγράφισε και τις επαναπούλησε για περίπου δυόμισι εκατομμύρια δολάρια. Η υπόθεση έκλεισε πριν από μερικές εβδομάδες με την απόφαση του δικαστηρίου υπέρ του Prince, και έτσι μπόρεσε επιτέλους να γίνει η έκθεση, με ελάχιστα έργα βέβαια να έχουν μείνει απούλητα από τότε.

Με αφορμή την έκθεση Canal Zone, αναρωτήθηκα αν έχει υπάρξει ποτέ καμία παρόμοια υπόθεση στην Ελλάδα. Το 2004, ο τότε καλλιτέχνης και αναπληρωτής καθηγητής της ΑΣΚΤ και και νυν πρύτανης, Κωνσταντίνος Χαρβαλιάς, ξεκίνησε νομική διαδικασία για αίτηση ασφαλιστικών μέτρων και κατάθεση εξώδικου εναντίον του καλλιτέχνη Βασίλη Βασίλη, όταν ο δεύτερος πήρε το πρώτο βραβείο για την διακόσμηση του σταθμού του ΗΣΑΠ «Πευκάκια», με ένα γλυπτό που απεικονίζει στοιβαγμένα μαξιλάρια. Ο λόγος στην αντίστοιχη περίπτωση ήταν πως ο Χαρβαλιάς θεωρούσε πως ο Βασίλη αντέγραψε πιστά ένα παλαιότερο δικό του έργο, παρότι η τεχνική του Χαρβαλιά ήταν φωτομεταφορά και του Βασίλη γλυπτική, επειδή όπως είχε δηλώσει τότε στο Κ της Καθημερινής, το έργο μπορεί να είχε διαφορετική τεχνική, αλλά δεν έπαυε να είναι ίδιο με το δικό του σε ό,τι αφορουσε τη μορφή, τις αναλογίες, και τη συνολική σύνθεση.

Μπορεί μια ιδέα να προστατεύεται νομικά; Τίθεται όριο στο reappropiation; Πως επεξεργάζεται η νομική κοινότητα θέματα που ακόμα δεν έχει καταφέρει να λύσει η ίδια η τέχνη;

Με αφορμή τις παραπάνω απορίες που μου δημιουργήθηκαν διαβάζοντας για τις δύο αυτές υποθέσεις, έκανα μια μικρή συζήτηση με έναν φίλο δικηγόρο, για να μου δώσει κάποιες περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με το ζήτημα των πνευματικών δικαιωμάτων ιδίως στην τέχνη, αλλά και το τι καθεστώς περίπου επικρατεί στην Ελλάδα.

RICHARD PRINCE, Back to the Garden, 2008, Collage, inkjet, and acrylic on canvas

VICE: Εσένα πως σου ακούγονται αυτές οι δύο υποθέσεις που μόλις σου περιέγραψα;

Όπως βλέπεις και μόνη σου, όσο η τέχνη απομακρύνεται από την παραδοσιακή ιδέα που έχει ο μέσος άνθρωπος για το τι είναι τέχνη, δημιουργεί κάποια προβλήματα στον νόμο, ο οποίος όμως οφείλει πάντα να προσαρμόζεται στην τέχνη. Τα μαξιλάρια του Χαρβαλιά που μου λες, θεωρούνται τέχνη.

Εγώ λοιπόν έχω ένα νομοθετικό εργαλείο που είναι κατάλληλο για μια πιο κλασική μορφή τέχνης. Όταν έρθω στην περίπτωση με το μαξιλάρι, θα έχω πρόβλημα να σου απαντήσω, γιατί θα πρέπει πρώτα απ' όλα να απαντήσω στο γιατί αυτό το μαξιλάρι είναι τέχνη και τι το καθιστά ως τέχνη.

Στο δίκαιο υπάρχει μία γενική κατεύθυνση που διέπει τα πνευματικά δικαιώματα, που λέει ότι σκοπός του νομοθέτη είναι πάντα να ευνοεί την καλλιτεχνική παραγωγή. Άρα είμαστε χαλαροί στους περισσότερους επειδή αναγνωρίζουμε στον καλλιτέχνη το δικαίωμα να έχει επιρροές και θέλουμε να τις χρησιμοποιεί για να κάνει το επόμενο και έτσι να εξελίσσεται η καλλιτεχνική παραγωγή.

Patrick Cariou, Yes Rasta, pages 83-84

Όταν ο Richard Prince κέρδισε την υπόθεση έναντι του Patrick Cariou, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι κερδίζει επειδή έδωσε διαφορετικό νόημα σε αυτές τις φωτογραφίες.

Υπάρχει ένας γενικός κανόνας στη νομική, που λέει ότι δεν υπάρχει αντιγραφή οποιασδήποτε πνευματικής ιδιοκτησίας όταν ο καλλιτέχνης έχει κάποιας μορφής δημιουργική πνοή, δηλαδή κάποια χαρακτηριστικά όπως το να εκπέμπει κάτι νέο και να έχει δημιουργικό ύψος, μια κάποια ποιότητα. Αν το έργο έχει αυτά τα δύο στοιχεία, εγώ σα νομοθέτης που είμαι ελαφρώς υπέρ του φερόμενου αντιγραφέα επειδή σκοπός μου είναι να τον βοηθήσω να βγάλει το έργο του, θεωρώ ότι είναι καλυμμένος. Ο καλλιτέχνης πρέπει απλώς να υποστηρίξει πως δεν αντέγραψε, αλλά είχε κάποια δημιουργικά κριτήρια τα οποία είναι αυτά που τον οδήγησαν στο συγκεκριμένο έργο.

Χρησιμοποιούνται ιστορικοί τέχνης ως πραγματογνώμονες;

Ο καθένας προσκομίζει τον δικό του ιστορικό τέχνης ως πραγματογνώμονα και εγώ ο δικαστής εφόσον δεν πειστεί μπορεί να φέρει έναν τρίτο και να αποφανθεί μετά.Κοίταξε όμως Σταματία, αν έχω μια φωτογραφία που πουλιέται πέντε χιλιάδες δολάρια και εσύ κάνεις μια φαινομενικά ήσσονος σημασίας επέμβαση που επιφέρει τρία εκατομμύρια δολάρια, είναι σαφές για τον δικαστή, ότι έχεις κάνει τέχνη, γιατί του προσέθεσες μια υπεραξία στον κόσμο της τέχνης, τον οποίο ο δικαστής θεωρεί ως μία πραγματικότητα. Το νομοθετικό πλαίσιο είναι πολύ συγκεκριμένο και αρχικά σταθερό αλλά στο τι είναι και τι δεν είναι λογοκλοπή, όντως είναι δύσκολο γιατί όσο πιο αόριστη γίνεται η τέχνη, τόσο πιο εύκολη είναι και η αντιγραφή. Όταν υπάρχουν μορφές τέχνης που βασίζονται στην αντιγραφή, είναι πολύ δύσκολο να βάλεις φρένο σε αυτό. Εγώ δεν μπορώ νομικά να αναχαιτίσω το avant garde, τι θα πω; Ακόμη και αν κάτι για μένα είναι προφανώς προβληματικό, αλλά η τέχνη το έχει αποδεχτεί ως δημιουργία, πρέπει να το σεβαστώ. Και μόνο η υπεραξία που απέκτησε το έργο, συνεπάγεται ότι ο Richard Prince έκανε κάτι δημιουργικό. Σε ένα δικαστήριο αυτό το επιχείρημα είναι απροσμάχητο.

Γιώργος Χαρβαλιάς, ENIAC, 1995, ντέξιον, μαξιλάρια, βίδες

Ακόμα και αν το κοινό αγνοεί πως αυτό το έργο βασίζεται σε μια φωτογραφία κάποιου άλλου, ο Cariou θα μπορούσε να προστατεύσει την ιδέα του; 

Ο πυρήνας όλου του δικαίου των πνευματικών δικαιωμάτων, είναι ότι ποτέ δεν προστατεύεται η ιδέα, πρέπει να είναι ελεύθερη και να την αξιοποιεί δημιουργικά ο κάθε άνθρωπος. Δεν μπορείς να κλειδώσεις τις ιδέες, αυτό είναι το θεμέλιο της πνευματικής ιδιοκτησίας. Ένα πιο βαθύ θέμα, θα μπορούσε να τεθεί επειδή ο Prince δεν είχε άδεια να πάρει τις εικόνες, αλλά ίσως και αυτό να μην ήταν ιδιαίτερα σημαντικό, επειδή ο Prince θεωρεί ότι χρησιμοποιεί την φωτογραφία όπως χρησιμοποιεί πρώτη ύλη. Ειδικά σύμφωνα με αυτό που μου είπες πριν, ότι δηλαδή άλλα έργα- reappropriations του Prince ανήκουν στην συλλογή του Metropolitan Museum, τότε οφείλω να παραδεχτώ ότι και τα τωρινά έργα είναι τέχνη και προφανώς αυτό θεωρείται μεγάλη εικαστική παρέμβαση. Αυτό που θα έλεγα είναι ότι είναι σαφές ότι με τα κριτήρια της σύγχρονης τέχνης έχει δίκιο ο Richard Prince, και ότι ορθώς το δικαστήριο τον δικαίωσε.

Αν όπως στην περίπτωση του Χαρβαλιά, καταφέρεις να αποδείξεις ότι στον χώρο της τέχνης η συγκεκριμένη διάταξη των μαξιλαριών έχει μια ιδιαίτερη σημασία καλλιτεχνικά, μπορεί να πετύχεις να ακυρωθεί το έργο του άλλου καλλιτέχνη, αλλά είναι πολύ απίθανο. Στην ουσία του πήρε την ιδέα, αλλά η ιδέα δεν προστατεύεται. Και επειδή η τέχνη είναι πρακτικά ιδέα, δεν προστατεύεται καθόλου σε επίπεδο αντιγραφής. Μπορεί να προστατεύεται σε επίπεδο μαζικής αναπαραγωγής ή έκθεσης. Δηλαδή δεν μπορείς εύκολα να πάρεις τα έργα του άλλου χωρίς την άδεια του και να τα κάνεις πόστερ ή να τα αφισοκολλήσεις στην πόλη. Όλα αυτά είναι σχετικά βέβαια, μέχρι η τέχνη να επιστρέψει σε κάτι πιο συντηρητικό άρα και προστατεύσιμο.

RICHARD PRINCE, Graduation, 2008, Collage, inkjet, and acrylic on canvas

Στη δίκη ειπώθηκε ότι αν δε δικαιωθεί ο Richard Prince, θα κλονιστεί ολόκληρη η έννοια του reappropriation στην τέχνη.

Μετέφεραν τα προβλήματα της σύγχρονης τέχνης στο δικαστήριο, και αυτό ενέκρινε σύμφωνα με αυτά. Πριν από σαράντα χρόνια αυτό θα ήταν σίγουρα λογοκλοπή.

Τα πράγματα είναι πιο συγκεκριμένα όταν πάμε σε άλλες μορφές τέχνης;

Σε γενικές γραμμές ναι. Επίσης σε γενικές γραμμές είναι πολύ δύσκολο να κερδίσεις τέτοιες δίκες. Τα δικαστήρια θέλουν να διευκολύνουν τους ανθρώπους στο να παράγουν. Ο σκοπός της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι να μη σε κλέβουν, αλλά και να μην διακόπτεται η ανθρώπινη δημιουργία.

Εκδικάζονται τέτοιες υποθέσεις στην Ελλάδα;

Σπάνια, η Ελλάδα δεν έχει σημαντική παραγωγή σε αυτόν τον τομέα. Οι περισσότερες  υποθέσεις που εκδικάζονται στην Eλλάδα είναι τηλεοπτικές εκπομπές. "Μου έκλεψες την ιδέα για το ριάλιτι, μου έκλεψες τη δομή για τη σαπουνόπερα, την υπόθεση κτλ."

Το έργο του Βασίλη Βασίλη που πήρε το πρώτο βραβείο για την διακόσμηση του σταθμού του ΗΣΑΠ «Πευκάκια»

Εγώ περίμενα πως θα ήταν τα τραγούδια, με αυτό τον πανικό που γίνεται στα μεσημεριανά σε κάθε eurovision.

Αυτό συμβαίνει γιατί δεν επιτρέπεται το τραγούδι που διαγωνίζεται να έχει ξαναδημοσιευθεί, έστω και παραλλαγμένο.

Ακόμα και στην επιστήμη, μια μέθοδος παύει να προστατεύεται από τη στιγμή που την παρουσιάζεις κάπου, αν δεν την έχεις πατεντάρει ακόμα. Αν πας για παράδειγμα σε ένα συνέδριο και δημοσιεύσεις μια πατέντα, μετά δεν μπορείς να την πατεντάρεις γιατί έχει ήδη δημοσιευθεί σε κάποιο συνέδριο ακόμα και αν την έδειξες εσύ ο ίδιος.

Τι δικαιώματα έχει ο καλλιτέχνης επάνω στο έργο του;

Ο καλλιτέχνης έχει δυο δικαιώματα, το περιουσιακό και το ηθικό. Το περιουσιακό είναι μεταβιβαστό δηλαδή μπορείς να το μεταβιβάσεις εξαρχής σε μία γκαλερί. Το ηθικό είναι αμεταβίβαστο, δηλαδή για παράδειγμα, μπορείς να πεις ότι εγώ δε θέλω ένας πίνακας μου που τον έχεις εσύ, να εκτεθεί στα γραφεία της Χρυσής Αυγής. Αυτό το δικαίωμα δεν το χάνεις.Το περιουσιακό όμως νομίζω ότι το χάνεις και το διεκδικείς σε κάποιες περιπτώσεις, όπως αν εκτεθεί δημόσια. Γενικά προστατεύεσαι ως καλλιτέχνης και όχι ως επιχειρηματίας.

Αυτό που εξέλαβα από την συζήτηση με τον φίλο δικηγόρο, είναι πως τα νομικά εργαλεία είναι δύσκολο να προσαρμοστούν σε μία πραγματικότητα η οποία τρέχει και εξελίσσεται συνεχώς, όσο και αν προσπαθήσουμε να τα προσαρμόσουμε. Ίσως αυτο να είναι απόδειξη πως τελικά η τέχνη κινείται σε μία σφαίρα σχεδόν πάντα πιο μπροστά από την εποχή της, ως φόρμα αλλά και ως περιεχόμενο. Τέλος, σύμφωνα με τη βασική αρχή των πνευματικών δικαιωμάτων που λέει ότι δεν μπορείς να προστατέψεις ιδέες, απλώς να εύχεσαι να μην έρθει σε άλλον καλλιτέχνη η φαεινή ιδέα να ζωγραφίσει ένα μουστάκι στις φωτογραφίες σου και να τις πουλήσει σαν άσχετο έργο, γιατί μάλλον δε θα σε υποστηρίξει κανείς.

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter, Facebook και Instagram.