Το «Κακό Μάτι» Έχει Κάνει τη Ζωή μου Αγχώδη

Το θέμα δημοσιεύτηκε αρχικά στο VICE UK.

Ως παιδί, περιτριγυριζόμουν από δεισιδαιμονίες. Εάν καθόμουν στη γωνία ενός τραπεζιού, η μητέρα μου θα μου φώναζε να μετακινηθώ αφού αυτό ήταν σημάδι ότι δεν θα παντρευτώ ποτέ. Εάν ένα παπούτσι ήταν αναποδογυρισμένο, ήταν σημάδι κακής τύχης. Μια φορά, με τιμώρησαν αυστηρά γιατί ζωγράφισα με μαύρο μαρκαδόρο πλαίσιο γύρω από τη φωτογραφία μου στη σχολική επετηρίδα, κάτι που η μητέρα μου πίστευε ότι είχε ρίξει πάνω μου κάποιους είδους κατάρα επικείμενου θανάτου.

Η πίστη σε αυτές τις δεισιδαιμονίες μπορεί να φαίνεται γελοία στην πλειοψηφία του δυτικού κόσμου, αλλά στο σπιτικό μας, που διευθύνεται από την ισραηλινή μετανάστρια μητέρα μου, ήταν μέρος της καθημερινότητάς μας. Κανείς δεν γεννιέται προληπτικός. Μαθαίνουμε να είμαστε προληπτικοί από τους γονείς μας κι αυτό ακριβώς συνέβη σε μένα. Με το πέρασμα των χρόνων, κατάφερα να απαλλαχθώ από τις περισσότερες δεισιδαιμονίες -δεν θα πεθάνω επειδή το παπούτσι είναι ανάποδα- αλλά υπάρχει μία από την οποία δεν έχω καταφέρει να απαλλαχθώ· το κακό μάτι.

Η πίστη στο κακό μάτι είναι μια παράδοση αιώνων. Η ιδέα είναι ουσιαστικά ότι μέσω μιας απλής έντονης ματιάς, παρόμοιας με το βλέμμα μίσους, κάποιος μπορεί να του προκαλέσει υπερφυσικό κακό. Είναι περισσότερο πιθανό να συμβεί ό,τι οι άνθρωποι φθονούν - η καλή σου τύχη μπορεί να προκαλέσει κάποιον να σε ματιάσει, μερικές φορές χωρίς πρόθεση. Με άλλα λόγια, εάν πεις σε ανθρώπους για τα καλά πράγματα στη ζωή σου, τους προσκαλείς να σε καταραστούν.

Το μάτιασμα ήταν μια βολική εξήγηση για πράγματα όπως τα μεταδιδόμενα νοσήματα, οι φυσικές καταστροφές και η ξαφνική ασθένεια, πριν να είναι διαθέσιμες επιστημονικές εξηγήσεις. Πώς αλλιώς θα μπορούσες να εξηγήσεις στην αρχαιότητα γιατί συνέβαιναν κακά πράγματα σε καλούς ανθρώπους; Φυσικά, σήμερα υπάρχει πλήθος λογικών εξηγήσεων. Αλλά αυτό ποτέ δεν σταμάτησε την οικογένειά μου από το να με προειδοποιεί για το κακό μάτι.

Συγγενείς, μου έδιναν τακτικά κολιέ μ' ένα φυλαχτό σε σχήμα χεριού που λέγεται hamsa (στα ελληνικά λέγεται Καλοχέρα) ή κόκκινες κλωστές για να τις φορέσω στον καρπό μου για προστασία από το κακό μάτι. Η γιαγιά μου έβαζε το χέρι της πάνω στο πρόσωπό μου, έλεγε μια προσευχή στα εβραϊκά και μου υπενθύμιζε να μη μοιράζομαι τα καλά νέα μου με κανέναν -ειδικά με τους στενότερους φίλους μου- για να μην τους κάνω να ζηλεύουν και τους ωθώ να με καταραστούν.

Σύμφωνα με τον Stuart Vyse, συγγραφέα του Believing in Magic: The Psychology of Superstition, οι άνθρωποι προσκολλώνται σε αυτού του είδους της πεποιθήσεις γιατί «παρέχουν αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν "ψευδαίσθηση του ελέγχου"». Είναι ένας τρόπος να αντιμετωπίσεις πράγματα που είναι πέρα από τον έλεγχό σου, καλά ή κακά. Η ειρωνεία είναι όμως ότι το να πιστεύω στο κακό μάτι έχει γίνει από μόνο του κατάρα. Συνέβαλε στο χρόνιο άγχος μου, μου προκάλεσε έντονα θέματα εμπιστοσύνης και με έκανε να πιστεύω, σε νεαρή ηλικία, ότι όλοι γύρω μου είχαν μια μυστική επιθυμία, να με δουν να αποτυγχάνουν.

«Εάν έχεις άγχος, το να πιστεύεις σε προλήψεις είναι πολύ πιο πιθανό», είπε ο Vyse. Έτσι, τα άτομα που έχουν άγχος αναζητούν την αίσθηση του ελέγχου, αλλά η ψευδής σταθερότητα των δεισιδαιμονιών μπορεί στην πραγματικότητα να επιδεινώσει το άγχος.

Πάρτε για παράδειγμα μια μελέτη του 2013, όπου οι ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου ζήτησαν από τους φοιτητές να γκαντεμιάσουν τους εαυτούς τους λέγοντας δυνατά ότι δεν θα πάθαιναν αυτοκινητιστικό ατύχημα. Οι γκαντεμιασμένοι φοιτητές ήταν πολύ πιο πιθανό να πιστέψουν ότι θα εμπλέκονταν σε αυτοκινητιστικό συγκριτικά με εκείνους που δεν είχαν γκαντεμιάσει τους εαυτούς τους.

Δεν είναι όλες οι προλήψεις εγγενώς αρνητικές, αλλά εκείνες που είναι ουσιαστικά αγχώνουν περισσότερο τους ανθρώπους.

«Ο φόβος των μαύρων γάτων ή του αριθμού 13, προκαλεί το δικό του άγχος», εξήγησε ο Vyse. «Δεν βλέπω κανένα πραγματικό πλεονέκτημα σε αυτό το είδος πρόληψης. Θα ήμασταν όλοι καλύτερα, εάν κανένας δεν μας τις είχε διδάξει». Οι γυναίκες είναι πολύ πιο πιθανό να πιστέψουν σε αρνητικές δεισιδαιμονίες και εκείνες οι πεποιθήσεις μπορούν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη άγχους, κατάθλιψης και ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς, σύμφωνα με την έρευνα.

Αλλά οι θετικές προλήψεις -όπως το να πιστεύεις ότι συγκεκριμένα πράγματα θα σου φέρουν καλή τύχη- μπορούν επίσης να βοηθήσουν ανθρώπους να αντιμετωπίσουν το άγχος. Το να κάνεις πράγματα όπως το να σταυρώνεις τα δάχτυλά σου, να λες «καλή τύχη» ή να έχεις ένα τυχερό φυλαχτό, έχει αποδειχθεί ότι όλα βελτιώνουν τις επιδόσεις, πιθανώς γιατί δίνει στους ανθρώπους την αίσθηση του ελέγχου και αυτοπεποίθηση, σε ό,τι κι αν κάνουν. Όταν κανείς έχει άγχος, στην ουσία νιώθει πως δεν έχει τον έλεγχο, οπότε οι θετικές δεισιδαιμονίες μπορεί να είναι ένας τρόπος να αντιμετωπίσουν αυτό το ζήτημα.

Ακόμα και το κακό μάτι φαίνεται να έχει τη δυνατότητα να δώσει θετικά αποτελέσματα. Μελέτη του 2010 που έγινε από ερευνητές στο Πανεπιστήμιο Tilburg στην Ολλανδία, διαπίστωσε ότι ο φόβος να πληγεί κανείς από τις επιπτώσεις του φθόνου, έκανε εκείνους που είναι σε πιο αξιοζήλευτες θέσεις να ενεργήσουν ευεργετικά.

Ρώτησα τον Niels van de Ven, τον επικεφαλής ερευνητή αυτής της μελέτης, για το πώς ακριβώς ο φόβος να σε καταραστούν οι ίδιοι σου οι φίλοι μπορεί να σε κάνει πιο ευγενικό. Το απέδωσε στην κοινωνική στρατηγική. «Φαντάσου ότι, αυτή τη στιγμή, τα καταφέρνεις καλύτερα από άλλους. Εάν μοιραστείς κάποια από τα οφέλη που έχεις, είναι πιθανό ότι θα κάνουν το ίδιο στο μέλλον. Αυτό σημαίνει ότι εάν αντιμετωπίσεις δυσκολίες, άλλοι θα σε βοηθήσουν. Το κακό μάτι θεσμοθετεί ένα τέτοιο πρότυπο στην κοινωνία».

Για μένα, όμως, το κακό μάτι έχει πάντα μόνο μια πηγή άγχους. Συνειδητοποιώ ότι το έχω χρησιμοποιήσει ως δικαιολογία για να κρατηθώ μακριά από ανθρώπους, έστω κι αν αυτό που πραγματικά φοβάμαι είναι να μην πληγωθώ, όχι να μην με καταραστούν. Όμως, δουλεύω με τον εαυτό μου και του υπενθυμίζω ότι δεν μπορώ να ελέγξω τα πράγματα που μου συμβαίνουν και το κακό μάτι δεν θα έπρεπε να ελέγχει το δικό μου άγχος. Σήμερα, φοράω τα κοσμήματα που μου έδωσαν οι συγγενείς μου, περισσότερο για λόγους αισθητικής και όχι λόγω των μαγικών δυνάμεων τους. Αλλά, καταλαβαίνετε, δεν το διακινδυνεύω κιόλας.

Περισσότερα από το VICE

Τι θα Συνέβαινε αν το Ισλαμικό Κράτος Κέρδιζε;

Η Ζωή μιας Ιερόδουλης Μέσα από Φωτογραφίες

Είναι Tόσο Κακό να Κοιμάσαι με την Τηλεόραση Ανοιχτή;