Deze filmmaker stelt de vraag: waarom redden we de een wel, en de ander niet?

Waarom laten we de ene vluchteling verdrinken of te maken krijgen met gewelddadige pushbacks, terwijl we anderen verwelkomen aan de grens? Met die vraag wil de Nederlands-Iraanse filmmaker Tina Farifteh het gesprek openen over het onderscheid dat we maken tussen vluchtelingen. Zelf kwam Farifteh op 13-jarige leeftijd vanuit Iran naar Nederland, door gezinshereniging. Van de een op de andere dag veranderde het leven van haar en haar familie drastisch: waar ze in Iran “gewoon zoals de rest” was, besefte ze dat ze in Nederland ineens “de ander” werd. 

In haar korte film met de veelzeggende titel Kitten of Vluchteling? onderzoekt Farifteh wat empathie voor ons betekent en hoe het komt dat niet alle vluchtelingen op dezelfde manier worden verwelkomd. VICE sprak haar over haar film, over de discussie over het opvangbeleid in Nederland en over de onweerstaanbaarheid van kattenfilmpjes.

VICE: Waarom wilde je deze film maken? 
Tina Farifteh: Ik keek afgelopen jaar naar het nieuws en vroeg me af hoe het mogelijk is dat er zoveel verschil bestaat in hoe we vluchtelingen opvangen, op basis van waar ze vandaan komen. Er wordt al jarenlang gevraagd om een humaan asielbeleid, zodat asielzoekers veilige routes krijgen en geholpen kunnen worden. En bij Oekraïense vluchtelingen was dat het geval: alles wat eerst onmogelijk leek voor vluchtelingen, was voor hen ineens wel mogelijk.

Terwijl, kort daarvoor zag ik beelden van mensen die bij Ter Apel op straat sliepen. Ze sliepen in de regen, en als er tenten uitgedeeld werden door vrijwilligers, werden die ook nog eens afgepakt. Tegelijkertijd waren er mensen die naar de grens reden om daar Oekraïense vluchtelingen zelf op te halen. Zij mochten snel werken, meteen naar school. En begrijp me niet verkeerd, dat is geweldig en aan de ene kant heel hoopvol, omdat ik zag: oké, we kunnen het dus wel. Maar aan de andere kant was het natuurlijk heel pijnlijk om te zien dat zoiets niet voor iedereen gebeurt. Ik heb het gevoel dat iedereen dat zag en voelde, maar het is belangrijk om het ook hardop te zeggen. Waarom doen we dat, waarom gedragen we ons zo? 

Voordat ik deze film maakte was ik bezig met een ander project, genaamd The Flood. Dat draaide om de vragen: waarom verdrinken vluchtelingen onderweg naar Europa en waarom voelen we geen empathie meer voor ze? Ik heb toen onderzoek gedaan naar het fenomeen dehumanisatie. Ik kwam erachter dat als mensen als een natuurramp of als een gevaar worden geframed, we ze niet meer als mensen zien. Daardoor voelen we minder of geen empathie. Ik dacht het te begrijpen. Maar toen begon de oorlog in Oekraïne, en ineens hadden we wel empathie. Dat leidde tot de vervolgvraag: waarom wel voor de een en niet voor de ander?  

In je film stel je die vraag aan verschillende mensen. Je laat proefpersonen steeds kiezen tussen twee mensen, waarbij ze moeten aangeven wie ze als eerste zouden redden. Wat viel je op? 
Ik vond het bijzonder dat mensen heel veel weerstand voelden om die keuze te maken. De keuze die mensen in mijn film moeten maken is natuurlijk absurd. Dat zie je ook aan de reacties. Ze hebben er terecht veel moeite mee en vinden het heel ongemakkelijk. 

En op het moment dat ze een keuze maken, willen ze het meteen goed praten. Bijvoorbeeld door te zeggen: die linker persoon was schattiger, of die rechter persoon keek zieliger. Dat is eigenlijk ook absurd, dat we op basis daarvan keuzes maken. Alsof een minder schattig of minder onschuldig persoon minder recht heeft om gered te worden

Het gekke is dat we er in zo’n kunstmatige setting heel veel moeite mee hebben, terwijl we het in de realiteit continu doen. Het verschil is dat wat we in de echte wereld doen, daadwerkelijk gevolgen heeft. Voor mensen in Griekse kampen, gevangenissen in Libië en de woestijn in Tunesië is dit geen experiment of filmscène, voor hen betekent dit leven of dood.

Dat is precies waar ik als maker naar op zoek ben. Ik wil je niet vertellen wat je moet denken, maar ik wil dat je voelt dat het niet klopt. Ik wil dat je erover nadenkt wat je in zo’n situatie zou doen. Sommige mensen vinden het een irritante scène – misschien omdat ze daardoor op zichzelf gaan reflecteren. En dat kan ongemakkelijk zijn.

Betrap je jezelf erop dat je ook een voorkeur hebt? 
Ja, absoluut. En het is ook niet erg dat we een voorkeur hebben, hè. Dat hebben we onbewust allemaal. Er zijn een aantal dingen die daar invloed op hebben. Je kunt je makkelijker in elkaar verplaatsen als je bijvoorbeeld dezelfde taal spreekt, of op elkaar lijkt. Maar dat is heel breed, want je hoeft “op elkaar lijken” niet alleen te definiëren als, bijvoorbeeld, het spreken van dezelfde taal. Als je ons allemaal als mens ziet, dan lijken we allemaal op elkaar. Bovendien moeten we een kwestie van leven of dood nooit in de handen van individuen leggen. Wij kunnen die keuze niet maken, daarom hebben we regels en wetten, zodat we elkaar op dezelfde manier behandelen. Ongeacht kleur, afkomst en cuteness.

Waarom heet je film Kitten of Vluchteling?
Ik kijk veel op Instagram en zie daar altijd van die leuke kattenfilmpjes. Als je naar die filmpjes kijkt, wil je die kittens gewoon knuffelen en word je instant blij. Tegelijkertijd staat social media vol met filmpjes van vluchtelingen. Maar daar kijken mensen niet graag naar, omdat het heel pijnlijk is. Daar slaat de titel op. Het een staat voor iets onschuldigs en knuffelbaars, het ander voor iets wat vreemd is, en eng. 

In de film heb je het over dat er verandering moet komen in de manier waarop we met vluchtelingen omgaan. Hoe denk je dat die verandering er daadwerkelijk kan komen?
Het begint erbij dat we ons realiseren hoe wij in elkaar zitten. Kunnen wij hier een gesprek over voeren op eerlijke voorwaarden? Dus niet met het beeld dat er een tsunami aan vluchtelingen alles kapot komt maken wat wij liefhebben. Deze mensen zijn niet het grootste gevaar voor onze samenleving. Het is oneerlijk om daarmee het gesprek te beginnen. Als we vluchtelingen op een humane wijze willen helpen, dan kunnen we dat. We hebben genoeg expertise en middelen om dat op een goede en constructieve manier te doen. Dat zagen we bij Oekraïne. 

We zijn een democratisch land, dus we kunnen samen bepalen wat we willen doen en hoe we het gaan aanpakken, maar dan moet de basis van het gesprek wel kloppen. Als politici bijvoorbeeld zeggen dat vluchtelingen het grootste gevaar voor onze samenleving zijn, dan maak je de bevolking zo bang, dat mensen zich willen verdedigen tegen deze groep. Dat is geen goede basis om er samen uit te komen. 

De laatste vraag die ik stel is of wij mensen anders naar elkaar durven te kijken, om elkaar op die manier echt te zien. Dat is wat ik de kijker ook wil vragen. Een spannende en kwetsbare vraag, want eigenlijk vraag ik ook namens mezelf en heel veel andere vluchtelingen en mensen met een migratieachtergrond die hier al jaren zijn: mogen wij er zijn? Zijn we bereid om ons te zien zoals we echt zijn en niet als een angstbeeld of een object van medelijden, maar gewoon als individuen die net zo gelaagd, leuk, complex en imperfect zijn als ieder ander persoon? Dat is voor mij het beginpunt. 

Op zondag 24 september is Kitten of Vluchteling? te zien op het Nederlands Film Festival. Woensdag 27 september wordt de film vertoond in Tivoli.

Kom ook naar onze VICE Night, een speciale avond waarin we drie korte films vertonen en in gesprek gaan met de makers.

VICE Night is op 24 september om 22:00 in Kinepolis Jaarbeurs 8 in Utrecht. Kaarten bestel je hier.