Boze oude mannen: een beknopte geschiedenis van demagogen

Terwijl het tweede debat tussen de Amerikaanse presidentskandidaten op zondagnacht werd uitgezonden, waren de mensen van het online woordenboek Merriam-Webster druk bezig met het bijhouden van de meest gebruikte zoektermen op hun site. Voor een korte tijd waren dit de termen "demagogic" en "demagogue", wat suggereert dat mensen niet helemaal begrepen waar Hillary Clinton het over had toen ze praatte over de "demagogische retoriek" van dit verkiezingsjaar. (Andere veel gezochte woorden waren "bigly" en "lepo" – als in "a lepo", wat blijkbaar is wat veel Amerikanen hoorden toen de kandidaten het over de situatie in de Syrische hoofdstad hadden.) Haar tegenstander Donald Trump is uiteraard het archetype van een demagoog: een politieke leider die (aldus Merriam-Webster) "steun probeert te krijgen door valse beweringen en beloftes te doen en argumenten te gebruiken die meer op emotie dan op reden zijn gebaseerd." Hij is verre van de eerste.

Het van oorsprong Griekse woord wordt, zoals zoals The Atlantic vorig jaar schreef vorig jaar schreef, gebruikt als "een brede beschimping", een woord dat "net wat zachtaardiger is dan 'fascist' en iets deftiger dan 'baviaan.'" Demagogen, schrijven ze, "ondermijnen de stabiliteit van een democratische samenleving door de mensen tegen elkaar op te hitsen. Ze zijn een gevaar, niet alleen voor de verkiezingsuitslagen of politieke partijen, maar voor de democratie zelf."

Door de jaren heen en over de hele wereld zijn er veel voorbeelden geweest van charismatische onruststokers die groot werden met populistische speerpunten en een appeltje te schillen. En dat is niet altijd per definitie iets slechts! Malcolm X staat bijvoorbeeld aan de goede kant van de demagogische geschiedenis. Maar meestal schuilt er achter de vlammende toespraken iets duisterders. Wanneer Donald Trump schreeuwt over het bouwen van een muur of over China, treedt hij in de voetsporen van een lange rij van verschrikkelijke opportunisten die gebruik maakten van de onwetende massa om hun eigen imago op te poetsen en er een slaatje uit te slaan.

We willen hier geen voor de hand liggende voorbeelden optikken, dus je zult niks vinden over Hitler of Joseph McCarthy. In plaats daarvan willen we wat minder bekende voorbeelden opsnorren van populistische driftkikkers de geschiedenis op zowel grote als kleine manieren hebben veranderd. Hier een beknopte geschiedenis van Trumpachtige demagogen.

Waar: Het oude Athene
Wanneer: 430 voor Christus

Cleon is waarschijnlijk de eerste gedocumenteerde demagoog in de geschiedenis van de mensheid. We kennen hem vooral uit de geschriften van de Atheense historicus Thucydides en de toneelschrijver Aristophanes (ze waren allebei niet zo dol op hem). Cleon was een politieke buitenstaander die aan de macht kwam door zichzelf populair te maken bij de gewone burgers na de dood van Pericles. Hij is voornamelijk beroemd vanwege zijn bloeddorstige ideeën. Toen de stad Mytilene een mislukte couppoging deed tegen de Atheense autoriteiten, stelde Cleon voor dat het leger elke man in de stad afslachtte en de vrouwen en kinderen als slaven werden verkocht. Dat is natuurlijk een verschrikkelijk idee, maar zijn voorstel werd nog aangenomen ook! De volgende dag werd de beslissing echter teruggedraaid. Maar door wie?

Waar: Het oude Rome
Wanneer: 62 - 52 voor Christus

Het was geen pretje om een boer te zijn in het oude Rome. Je leefde niet alleen in een tijdperk waarin een barre winter je hele familie in één klap kon uitroeien, maar je werd ook nog eens bedonderd door de overheid. Strikt genomen was Rome een republiek en strikt genomen mochten de lagere klassen ook stemmen. Het systeem stak echter zo in elkaar dat een paar edellieden altijd de meeste politieke invloed hadden tijdens de verkiezingen. Dat zorgde uiteraard voor een ontevreden arbeidersklasse.

Dit begon te veranderen toen een aristocraat met de naam Publius Claudius Pulcher in 58 voor Christus werd verkozen. Net als Trump was Pulcher een vreemde schreeuwlelijk die de regels aan z'n laars lapte, maar het publiek wel voor zich wist te winnen. Zijn meest iconische moment was waarschijnlijk die keer dat hij zich als vrouw verkleedde en stiekem een religieuze ceremonie binnenglipte zodat hij Julius Caesars vrouw kon versieren. Maar hij voerde ook een hoop wetten door die de arbeidersklasse van Rome sterker maakte. Hij introduceerde wetten die het executeren van een Romeinse burger illegaal maakten zolang hij geen proces had gehad. Ook deelde hij gratis graan uit aan de burgers. Het volk hield van hem, en net als alle andere controversiële figuren in de oudheid, werd Pulcher uiteindelijk vermoord door een politieke rivaal.

Waar: Oostenrijk
Wanneer: 1897-1910

Karl Lueger kwam uit een arbeidersfamilie en was de burgemeester van Wenen van 1897 tot 1910. Rond die tijd richtte hij de zogenaamde Christelijke Sociale Partij op – die Duits nationalisme met religieus conservatisme combineerde – en gaf hij een hele rits vurige en antisemitische toespraken. Zijn partij was zo populair dat ze twee derde van de zetels in de Weense gemeenteraad hadden, en Keizer Franz Joseph I was zo bang voor de sociaal-revolutionaire opvattingen van Lueger dat hij twee jaar lang weigerde om hem als burgemeester te erkennen.

Toch was het niet allemaal slecht. Lueger was ook een fervent voorstander van universeel stemrecht voor mannen en bracht elektriciteit, auto's en andere moderne gemakken naar de stad. Volgens de Encyclopedia Britannica beschouwen de meeste historici zijn nationalisme en antisemitisme meer als een politieke façade, dan als diepgewortelde overtuigingen.

Waar: South Carolina, Amerika
Wanneer: 1890 - 1918

Benjamin Tillman was een boer uit South Carolina die naam maakte in de politiek door op te komen voor de arme witte boeren tegen de heersende klasse (goede zaak!), en de problemen die ze hadden met de recentelijk bevrijde zwarte bevolking (slechte zaak!). Hij is vooral berucht omdat hij consequent beweerde dat zwarte mannen witte vrouwen verkrachtten – zo zei hij tegen het congres ooit dat "wij van de zuidelijke staten nooit het recht van de neger hebben erkend om over de blanke man te regeren, en dat ook nooit zullen doen. We zullen hem nooit erkennen als onze gelijke en we zullen niet toestaan dat hij zijn lusten botviert op onze vrouwen en dochters zonder hem te lynchen." Tillman werd lid van de Amerikaanse senaat in 1894, waar hij diende tot zijn dood in 1918.

Tillman werd gezien als een goede kanshebber voor de democratische nominatie voor het presidentschap in 1896, toen hij de openingstoespraak mocht houden bij de Democratische Nationale Conventie. Wat volgde was een rampzalige speech vol het soort gevloek en getier dat hem misschien populair maakte in zijn eigen staat, maar waardoor hij elke kans op de nominatie verloor. Het feit dat Trump slaagde waar hij faalde, zegt misschien iets over de verschillende tijden waarin de twee leven – of misschien was Tillman simpelweg minder gehaaid dan Trump.

Waar: Californië
Wanneer: 1880 - 1910

Dennis Kearney was een Ierse immigrant in San Francisco die zijn carrière begon bij de Workingmen's Party van Californië. Kearney maakte zich populair bij de werkloze arbeiders in de stad door zijn woede te richten op de groeiende Chinese populatie. "Ze hebben al het land opgeslokt. Ze hebben het allemaal naar zichzelf toegetrokken en door hun hebzucht hebben ze een crisis veroorzaakt voor miljoenen mensen," zei hij tijdens een van zijn gechargeerde toespraken.

Een witte man die zich tegen een minderheid keert is natuurlijk niks nieuws, maar een van de opvallendere parallellen tussen Kearney en Trump is hun wantrouwen jegens de pers. "Ik heb veel respect voor journalisten," zei hij in 1878. "De verslaggevers van de kranten zijn hardwerkende mannen, net als wij - ze werken voor hun brood. Maar ik voel niets dan walging voor de kwaadaardige, listige, slijmerige duvels uit de hel die de kranten runnen." Trump kan niet eens een beetje empathie voor verslaggevers opbrengen.

Waar: Georgia
Wanneer: 1933 – 1943

De politieke carrière van Eugene Talmadge volgde redelijk de gebaande paden tot zijn benoeming als gouverneur van Georgia. Hij haalde zijn rechtendiploma aan de Universiteit van Georgia, begon een praktijk in Telfair County, verloor een paar verkiezingen voor de State Assembly, en werd uiteindelijk benoemd tot agrarisch commissaris voor de staat, waarna hij zich begon te richten op ongeschoolde boeren. In 1932 stelde hij zich kandidaat als gouverneur, en haalde hij de meerderheid in alle plattelandsdistricten in de staat.

Maar Eugene Talmadge was eigenlijk gewoon een oplichter. Hij was een universitair geschoolde advocaat, maar als hij met boeren praatte, zette hij een enorm plat accent op en foeterde hij over die "zwartjoekels". Hij liet een stal bouwen naast zijn ambtshuis, en beweerde dat hij niet kon slapen tenzij hij koeien hoorde loeien. Een van zijn beroemdste uitspraken was: "De arme boer heeft maar drie vrienden hier op aarde: God de Almachtige, Sears Roebuck en Gene Talmadge."

Dit was natuurlijk allemaal onzin. Het is duidelijk dat Talmadge nauwelijks respect had voor de intelligentie en levenswijze van zijn kiezers, en toch werd hij drie termijnen achter elkaar verkozen. Je moet de naïviteit van de gemiddelde kiezer niet onderschatten. Een advocaat die beweert zich sterk te maken voor boeren; een hotelmagnaat die opkomt voor mijnwerkers. Er is uiteindelijk niet zoveel verschil.