Dave Chapelle’s nieuwe stand-up is beledigend op de foute manier

Afgelopen week gebruikte comedian Dave Chapelle tijdens CBS Mornings een analogie om uit te leggen waarom hij een contract van 50 miljoen dollar met Comedy Central had laten schieten. Hij beschreef hoe Afrikaanse Bosjesmannen bavianen in de val lokken met zout: de baviaan grijpt het zout, maar is niet in staat z'n gebalde hand uit het gat te trekken. "Ik voelde me net als die baviaan," vertelde Chappelle presentator Gayle King, "alleen was ik wél slim genoeg om het zout los te laten."

Na het beruchte moment waarop Chappelle vertrok bij Chappelle's Show in 2004, het derde seizoen van zijn van veelgeprezen serie, werd hij een mythe. Een soort komische Odysseus die over de buitenste oevers van komedie en zelfacceptatie voer, en opdook tijdens open mic-avonden, concerten en festivals als een rondzwervende Hulk – waarbij hij een spoor van ontzag en lachende mensen achterliet.

En nu is Chappelle officieel terug. In 2016 tekende hij een contract van 60 miljoen dollar met Netflix om drie comedyspecials te produceren (twee die hij al had opgenomen) voor 20 miljoen dollar per stuk. Twee van deze specials, Deep in the Heart of Texas en The Age of Spin, werden kort geleden uitgebracht. Ze betekenden het eind van Chappelle als mythe en het begin van zijn poging om opnieuw relevant te worden.

Dave Chappelle is mijn grootste invloed als stand-upcomedian. Zijn klassiekers Killin Them Softly (2000) en For What It's Worth (2004) zijn heilig voor me. Hem live zien is een van mijn grootste dromen geweest. Ik kreeg bijna een hartverzakking toen werd aangekondigd dat hij in 2014 naar Perth zou komen en ik gaf al mijn geld uit aan tweedehands tickets. Hij was die avond zo grappig dat ik al spierpijn van het lachen krijg als ik eraan terugdenk. Ik zag hem later dat jaar opnieuw, op het OddBall Comedy Festival in Irvine (in Californië). Hij was de verrassingsheadliner van een line-up die onder andere bestond uit Jeff Ross, Marc Maron, Aziz Ansari en Louis C.K. Chappelle was grappiger dan ze allemaal samen.

Geloof me dus maar als ik zeg dat ik van Dave Chappelle hou, en geloof me als ik zeg dat de afgelopen 13 jaar wachten als een eeuwigheid voelde. Ook kun je me gerust geloven als ik zeg dat ik enorm teleurgesteld was door deze eerste twee specials.

Chappelle's genialiteit heeft altijd voornamelijk bestaan uit zijn vermogen om vrij middelmatige inhoud te verheffen tot iets groots, met behulp van de briljante vorm die hij toepast. "Hij heeft een bijna buitenaardse timing en is de belichaming van de 'trickster-traditie' in de comedy. Chappelle noemt vaak Bugs Bunny als een belangrijke invloed, en in de oude specials kan je inderdaad bijna niet anders dan dat dubbelzinnige konijn terugzien in Chappelle's pezige lichaam, gekke bewegingen en stemveranderingen.

De tijd heeft Chappelle's act veranderd, zijn fysieke doen en laten rustiger gemaakt. Hij is aangekomen en het slungelige, bijna kinderachtige lichaam is weg – hij is nu gespierd. Chappelle beweegt en praat nu als een soort wijsgeer die zijn volgers ervan probeert te overtuigen dat het allemaal debielen zijn. Tegelijkertijd kankert hij nog steeds trouw op de hypocrisie waar Amerika zo'n beetje op gebouwd is, met eloquente tirades zoals je die je gewend bent van zijn typetje Silky Johnson. Zoals wanneer hij praat over zwarte tweedewereldoorlogveteranen die weer terugkeren naar de VS: "It's very hard to come back to America and sit at the back of the bus after you've been in the south of France getting your dick sucked for a crunch bar."

De briljante basis is er nog, maar Chapelle staat in een totaal andere versnelling. Hij worstelt om mee te komen met de moderne cultuur, en waar de grens precies ligt tussen controversieel en ronduit wreed. Chappelle heeft controverse altijd omarmd. Hij was een meester in het pakken van een taboe en het vervolgens compleet uit z'n verband te trekken, en de betekenis ervan door de war te gooien, waardoor het opeens hilarisch werd.

Het beste voorbeeld hiervan is zijn "How old is 15 really?"-stuk uit For What It's Worth. Chappelle begint over R. Kelly die op zijn 15-jarige slachtoffer plaste, zich afvragend "Hoe oud is 15 eigenlijk écht?" Hij beantwoordt zijn eigen vraag met dat het waarschijnlijk oud genoeg is om te weten dat je niet wil dat er op je geplast wordt. Het punt getuigt van slechte smaak en is makkelijk: "Als een man niet eens op zijn fans mag plassen, hoef ik niet meer in de showbusiness zitten." Maar Chappelle gaat verder: "Kijk, Amerika moet een keuze maken", en begint een verhaal over hoe "een 15-jarige zwarte jongen uit Florida" werd veroordeeld voor doodslag nadat hij per ongeluk zijn buurjongen vermoordde tijdens een potje worstelen. "Was hij een kind?" vraagt Chappelle. "Nee! Ze berechten onze kinderen altijd als volwassenen… als je denkt dat het oké is om hem levenslang te geven, zou het legaal moeten zijn over hem heen te plassen."

Het stuk staat bol van dit soort twisten, zelfspot, makkelijke pisgrappen en verpletterende waarheden. Het is het perfecte Chappelle-stukje, en ik hoopte op iets vergelijkbaars in de twee nieuwe specials.

Zelfs toen Chappelle met zijn trans- en queerfobe grappen begon in de nieuwe specials, merkte ik dat ik de hele tijd zat te wachten op de twist. Toen die er nooit kwam, ging de comedy-nerd in me door de macro-geschiedenis van de moeilijke intersectionaliteit van queer-identiteiten en zwarte stand-up – van de schaamteloze homofobie van Eddie Murphy en (de vroegere) Chris Rock, tot de complexe performatieve biseksualiteit van Richard Pryor. Chappelle die in 2017 "tranny" dropt is net zo ongemakkelijk als Murphy die "faggot" schreeuwt in 1987. Er zijn natuurlijk allemaal lagen van complexe, zwarte, masculiene identiteit aan de orde, die ik – als witte Australiër – niet uit kan leggen. Maar als een fan van comedy en van deze comedians, en als comedian zelf, weet ik wel dat er iets grondig mis is wanneer je tijdens een comedyspecial als een academicus gaat denken.

Een grap die hij en passant maakt over een piemel van een "tranny" die eruit floept laat mijn ogen rollen. De grap over transmensen die mannen "in de val lokken" om met ze naar bed te gaan maakt me overstuur en verward. Wederom was ik aan het wachten op het "fuck you nigga, I have kids to feed"-moment van zijn eerdere getto-scène. Het kwam nooit. De grappen waren gemeen, ze waren lui. Ze waren iets wat ik nooit had verwacht te zien: Dave Chappelle die grappen maakt ten koste van minderheden.

Een recent uitgebrachte clip van Netflix

De hectische Bugs Bunny uit Looney Tunes is de "Ik ben te oud voor deze onzin"-Bugs Bunny uit Space Jam geworden. De excentrieke spasticiteit van Chappelle's optreden is verdwenen samen met zijn stripfiguurachtige slungeligheid. En de transformatie van de kleine herrieschopper naar een ingetogen wijsman maakt Chappelle's beroerde, transfobische materiaal alleen maar grimmiger. Toch weet ik niet of de brutale Chappelle van Killin Them Softly deze fobieën wél tot iets zelfreflexiefs had kunnen maken, of meer eigentijds of cultuurkritisch in algemene zin.

Wat duidelijk werd met beide specials is dat Chappelle intens op z'n hoede is voor de politiek van 2017 – voor hoe de politieke sfeer invloed heeft op wat een komiek wel en niet kan zeggen. Misschien komt deze shock voor Chappelle harder aan dan bij andere comedians, omdat hij de afgelopen dertien jaar nauwelijks te maken heeft gehad met kritiek op zijn werk. Chappelle's Show is een van de onaantastbare wonderen van 21-eeuwse comedy.

Maar hoe lang is dertien jaar nou eigenlijk echt? Al met al kunnen we er niet onderuit dat Dave Chappelle misschien wel de beste comedian van zijn generatie is, misschien zelfs aller tijden. Als artiest is hij een van de weinige stand-upcomedians die met recht een genie kan worden genoemd. Chapelle is zijn eigen optelsom van zijn succes in 2004, zijn tussenjaren waarin hij zich terugtrok als een kluizenaar, en de herrezen kolos voortgebracht door enthousiastelingen als ikzelf, leidend tot de treurige horrorshow die het nu is. Ik wil niet naar Dave Chappelle kijken en aan Buck Nasty denken ("Wat kan ik zeggen over dat pak dat niet al over Afghanistan is gezegd? Het ziet er platgebombardeerd en versleten uit.").

Hij is uit zijn hol gekropen en ontdekte dat de wereld de afgelopen jaren gewoon heeft doorgedraaid zonder hem. De held keert terug naar huis, verbaasd over dat zijn vrouw verder gegaan is met haar leven, en wordt alleen nog maar herkend door de meest trouwe honden. Hij kan niet een klap geven en vervolgens, wanneer iemand terugslaat, vragen: "Waarom sla je me nou, Charlie Murphy?" Je kan niet tegelijkertijd gesprekspartner, indringer en vertolker van moderne wreedheid zijn, terwijl je tegelijkertijd vraagt er immuun voor te zijn. Dat spel spelen zou het verlies van Dave Chappelle als de subversieve comediankampioen betekenen. Hij is Charlie Murphy die de basketbalkwaliteiten van Prince die hoge hakken draagt onderschat. Murphy was niet de held of de winnaar van die sketch: het was "game, blouses".

Over Clinton en Bush

Dit alles zette me aan het denken over waarom Dave Chappelle me nou eigenlijk zo diep aansprak, als dertienjarige blanke jongen in Perth in Australië. En niet alleen mij, maar vele anderen met mij. Chappelle toerde door Australië voor uitverkochte zalen omdat hij uiteraard hilarisch is. Maar voor degenen onder ons die nog steeds zijn oude stukjes reciteren zoals eerdere generaties de Britse toneelschrijver T.S. Elliott of Seinfeld reciteren, is er meer aan de hand. Chappelle was de natte Bugs Bunny-kus op de het droge conservatisme van het Bush-Howard-tijdperk. Hij was een kleine nerd die zijn vinger met chirurgische precisie in iedereens oog stak. In de "come here little nigger baby"-scene laat hij een racistische Clinton-imitatie ontwapenend volks klinken. Hij kon een enorm punt maken door alleen twee zwarte gegijzelde mannen in een gegijzeld vliegtuig die hun duim naar elkaar opsteken na te spelen, of je laten sterven van het lachen met zijn omschrijving van een tripje in een limo naar het getto om drie uur 's nachts.

Ik lachte nog steeds tijdens deze nieuwe specials. Ik denk nog steeds dat Dave Chappelle de beste is die er is. Ik hoop nog steeds dat de derde special de hoogtes van Killin Them Softly bereikt, of misschien zelfs in de buurt komt van mijn eigen ervaring van hem live zien. Maar dat is puur omdat Dave Chappelle Dave Chappelle is, en omdat ik sinds mijn twaalfde geobsedeerd door hem ben. Alleen daardoor kan ik hem dit soort middelmatigheid niet vergeven. Ik hoop dat hij die mantel van de mysterieuze cynicus afwerpt en terugkomt als een gevatte grappenmaker die hij ooit was.

Tot die tijd moet Chappelle het advies dat hij zichzelf (en de baviaan) gaf ter harte nemen en het zout loslaten.