We spraken met historica Saskia Bultman, die onderzoek deed naar het Rijksopvoedingsgesticht voor meisjes. "Al het zogenaamde wangedrag werd uiteindelijk altijd in verband gebracht met losbandige seksualiteit."
Advertentie
Saskia Bultman (31) deed onderzoek aan de Radboud Universiteit naar deze misdadige meisjes, in de periode van 1905 tot 1975. Ze struinde rond in het archief van het Nederlandse Rijksopvoedingsgesticht voor meisjes, dat vol ligt met dossiers met daarin medische rapporten, formulieren, verslagen over het gedrag van de pupillen, en briefjes en aantekeningen van de meisjes zelf. Eerder deze maand promoveerde ze op haar onderzoek.Ik belde met Saskia om het te hebben over wat dat misdadige gedrag precies inhield, het inperken van de vrouwelijke seksualiteit en programma's als Van Del Tot Dame.Broadly: Ha Saskia. je hebt het in je onderzoek over 'misdadige meisjes'. Wat voor verschrikkelijke dingen deden ze eigenlijk?
Saskia Bultman: Het ging vooral om meisjes die zogenaamd seksueel wangedrag vertoonden – veel met jongens omgaan, laat thuiskomen en naar de bioscoop en de danszaal gaan. Die plekken golden in die tijd als onzedelijke plekken omdat er geen ouderlijk toezicht was.Dat klinkt allemaal nog niet heel misdadig.
Dat was het ook niet altijd, maar de meisjes stalen vaak ook geld, kleding en snoep. Te veel snoepen zag men toen als een teken dat een meisje zich niet kon beheersen, en dat zou dan weer betekenen dat ze zich op seksueel gebied ook niet kon beheersen. Vanaf de jaren zestig ging het zogenaamde wangedrag ook over gebruik van drugs en alcohol en over het feit dat meisjes rondhingen op het Leidseplein. Maar alles werd altijd in verband gebracht met losbandige seksualiteit. De kuisheid van meisjes werd gezien als iets dat constant in gevaar was en als iets dat beschermd moest worden.
Saskia Bultman: Het ging vooral om meisjes die zogenaamd seksueel wangedrag vertoonden – veel met jongens omgaan, laat thuiskomen en naar de bioscoop en de danszaal gaan. Die plekken golden in die tijd als onzedelijke plekken omdat er geen ouderlijk toezicht was.Dat klinkt allemaal nog niet heel misdadig.
Dat was het ook niet altijd, maar de meisjes stalen vaak ook geld, kleding en snoep. Te veel snoepen zag men toen als een teken dat een meisje zich niet kon beheersen, en dat zou dan weer betekenen dat ze zich op seksueel gebied ook niet kon beheersen. Vanaf de jaren zestig ging het zogenaamde wangedrag ook over gebruik van drugs en alcohol en over het feit dat meisjes rondhingen op het Leidseplein. Maar alles werd altijd in verband gebracht met losbandige seksualiteit. De kuisheid van meisjes werd gezien als iets dat constant in gevaar was en als iets dat beschermd moest worden.
Advertentie
En daarom werden ze in het opvoedingsgesticht gestopt?
Ja. Het gesticht waarvan ik het archief heb bestudeerd was het enige dat vanuit het Rijk werd bestuurd. Daarnaast bestonden er vanuit de overheid ook een aantal tuchtscholen, maar daar kregen de meisjes kortere, strengere straffen. Het Rijksopvoedingsgesticht was bedoeld voor een langdurige heropvoeding, van meerdere jaren. Het gesticht had gezag over de meisjes tot ze 21 waren.
Ik ben tijdens mijn onderzoek wel opmerkingen van de meisjes zelf tegengekomen dat dit gesticht bekend stond als het ergste om in terecht te komen. Maar of ouders ermee dreigden weet ik niet – wel gebeurde het best vaak dat ouders hun kinderen aangaven bij de kinderpolitie, omdat ze het idee hadden dat ze hun kinderen niet meer aan konden.Wat voor meisjes zaten er in het gesticht?
Meisjes die zich niet aan de burgerlijke moraal hielden en zich niet netjes gedroegen, en dat waren vooral tieners uit lagere sociale klassen. De meeste meisjes hadden wel de basisschool afgemaakt, maar veel gingen daarna meteen werken als dienstbode of in een fabriek. Ze groeiden vaak op in ontzettende armoede.Hoe gebeurde dat heropvoeden eigenlijk?
Ze kregen veertien uur per week basisschoolonderwijs, een paar uur bijbelstudie, en verder moesten ze voornamelijk huishoudelijk werk doen. Acht uur per dag koken, wassen en strijken, en al hun eigen maaltijden bereiden in één grote pot; alleen dat roeren al was hartstikke zwaar. En in het begin van twintigste eeuw deden de meisjes nog alle was uit de jongensgestichten.
Ja. Het gesticht waarvan ik het archief heb bestudeerd was het enige dat vanuit het Rijk werd bestuurd. Daarnaast bestonden er vanuit de overheid ook een aantal tuchtscholen, maar daar kregen de meisjes kortere, strengere straffen. Het Rijksopvoedingsgesticht was bedoeld voor een langdurige heropvoeding, van meerdere jaren. Het gesticht had gezag over de meisjes tot ze 21 waren.
Was het vroeger iets waar ouders hun kind mee bedreigden, zoals nu met 'mee in de zak van Sint naar Spanje'?De kuisheid van meisjes werd gezien als iets dat constant in gevaar was en als iets dat beschermd moest worden.
Ik ben tijdens mijn onderzoek wel opmerkingen van de meisjes zelf tegengekomen dat dit gesticht bekend stond als het ergste om in terecht te komen. Maar of ouders ermee dreigden weet ik niet – wel gebeurde het best vaak dat ouders hun kinderen aangaven bij de kinderpolitie, omdat ze het idee hadden dat ze hun kinderen niet meer aan konden.Wat voor meisjes zaten er in het gesticht?
Meisjes die zich niet aan de burgerlijke moraal hielden en zich niet netjes gedroegen, en dat waren vooral tieners uit lagere sociale klassen. De meeste meisjes hadden wel de basisschool afgemaakt, maar veel gingen daarna meteen werken als dienstbode of in een fabriek. Ze groeiden vaak op in ontzettende armoede.Hoe gebeurde dat heropvoeden eigenlijk?
Ze kregen veertien uur per week basisschoolonderwijs, een paar uur bijbelstudie, en verder moesten ze voornamelijk huishoudelijk werk doen. Acht uur per dag koken, wassen en strijken, en al hun eigen maaltijden bereiden in één grote pot; alleen dat roeren al was hartstikke zwaar. En in het begin van twintigste eeuw deden de meisjes nog alle was uit de jongensgestichten.
Advertentie
Jongensgestichten bestonden dus ook? Ging het daar ook om seksueel wangedrag?
Uit literatuuronderzoek wordt wel duidelijk dat er een verschil was. Bij jongens ging het om agressie en gewelddadig gedrag of landloperij, bij meisjes om zogenaamde losbandige seksualiteit. Meisjes werden in de gestichten opgeleid als dienstbode, jongens werd een ambacht geleerd zoals boekbinden of timmeren. Jongens leerden echt een vak.
Uit literatuuronderzoek wordt wel duidelijk dat er een verschil was. Bij jongens ging het om agressie en gewelddadig gedrag of landloperij, bij meisjes om zogenaamde losbandige seksualiteit. Meisjes werden in de gestichten opgeleid als dienstbode, jongens werd een ambacht geleerd zoals boekbinden of timmeren. Jongens leerden echt een vak.
Meisjes aan het werk in de tuin, ca. 1927-1938. Foto met dank aan Het Utrechts Archief
Bestaan dit soort gestichten nog steeds?
Het Rijksgesticht waar ik onderzoek naar deed staat nu in Nijmegen en het is nu een justitiële jeugdinrichting voor meisjes én jongens met opvoedingsproblemen. Het grote verschil met vroeger is volgens mij dat als het nu slecht gaat met een jongere, geprobeerd wordt om haar of hem zo lang mogelijk thuis te kunnen laten wonen.En als je nu als meisje naar de disco of de bios gaat, of lekker veel snoept, heb je gelukkig geen kans om in een gesticht te worden gestopt.
Na de tweede wereldoorlog veranderde de moraal al enigszins, maar pas na de periode die ik onderzocht – tot 1975 – begon men dit soort gedrag te zien als algemeen tienergedrag.Wel heb je nu televisieprogramma's als Van Del tot Dame , waarin 'ordinaire meisjes worden omgetoverd tot echte dames'.
Ja, en het is grappig hoe sterk dat overeenkomt met de heropvoedingspraktijken van vroeger. Voor dat soort programma's worden meisjes naar een internaat gestuurd, en het gaat om dezelfde dingen: ze kleden zich te uitdagend, gebruiken alcohol of drugs, of ze zouden zich te mannelijk gedragen; dat laatste werd vroeger ook als iets slechts gezien.
Het Rijksgesticht waar ik onderzoek naar deed staat nu in Nijmegen en het is nu een justitiële jeugdinrichting voor meisjes én jongens met opvoedingsproblemen. Het grote verschil met vroeger is volgens mij dat als het nu slecht gaat met een jongere, geprobeerd wordt om haar of hem zo lang mogelijk thuis te kunnen laten wonen.En als je nu als meisje naar de disco of de bios gaat, of lekker veel snoept, heb je gelukkig geen kans om in een gesticht te worden gestopt.
Na de tweede wereldoorlog veranderde de moraal al enigszins, maar pas na de periode die ik onderzocht – tot 1975 – begon men dit soort gedrag te zien als algemeen tienergedrag.Wel heb je nu televisieprogramma's als Van Del tot Dame , waarin 'ordinaire meisjes worden omgetoverd tot echte dames'.
Ja, en het is grappig hoe sterk dat overeenkomt met de heropvoedingspraktijken van vroeger. Voor dat soort programma's worden meisjes naar een internaat gestuurd, en het gaat om dezelfde dingen: ze kleden zich te uitdagend, gebruiken alcohol of drugs, of ze zouden zich te mannelijk gedragen; dat laatste werd vroeger ook als iets slechts gezien.
Advertentie
In Dames in de Dop [een soortgelijk programma] krijgen de meisjes een make-over: zelf dragen ze uitdagende en strakke kleding met printjes en vaak hebben ze lang en veel haar. Dat wordt dan gezien als teken van een soort overdadige seksualiteit, en tijdens die make-over wordt alles dat te vrouwelijk of te seksueel is weggehaald: ze krijgen effen kleding aan en hun haar wordt geknipt. Hun vrouwelijkheid en seksualiteit wordt echt ingeperkt.Kregen de misdadige meisjes ook een make-over?In programma's als Dames in de Dop wordt vrouwelijkheid en seksualiteit echt ingeperkt.
In het archief van het gesticht liggen voor-en-na-foto's, en ook al is het niet precies hetzelfde, je ziet wel dat ze binnenkwamen als een soort boefjes, met arbeiderskleding en een chagrijnige blik. En bij ontslag zijn ze keurig en damesachtig.Ja, en dan zijn ze zogenaamd 'zichzelf' geworden.
Ook dat komt overeen met het televisieprogramma: het problematische gedrag van de misdadige meisjes werd vanaf de jaren vijftig verklaard als 'een façade' waarachter ze zich verschuilden, en door het heropvoeden zou het 'ware zelf' van het meisje naar boven komen. Ik keek naar het seizoen Dames in de Dop met Jenna en Meron, en die spreken ook met een psycholoog die zegt dat ze eigenlijk een masker voor hebben. Bij Jenna wordt gezegd dat ze zich gedraagt als 'de harde Jenna' – heel agressief dus –, maar dat ze eigenlijk een 'ballerina' is. Het gaat dus niet alleen om het aanleren van 'beschaafd' gedrag, maar ook om de meisjes een supervrouwelijke identiteit aan te meten die in geen enkel opzicht baldadig was.
Advertentie
Een klas van meisjes, ca. 1927-1938. Foto met dank aan Het Utrechts Archief
Heb je eigenlijk meisjes – nu oude vrouwen natuurlijk – gesproken die toen in het Rijksgesticht zaten?
Nee, want ik mocht geen contact met ze opnemen. Ik heb natuurlijk uitgebreid hun dossiers bestudeerd, met gevoelige informatie en medische gegevens en zo. Ik heb wel oproepen gedaan in de krant, maar dat leverde niks op. Misschien willen ze er ook niet aan terugdenken.Hadden ze echt een traumatisch vreselijke tijd denk je?
Nou, je ziet ook wel dat de meisjes een soort levenslust hadden, en plezier hadden in het rebelleren tegen het gezag. Ze kwamen op allerlei manieren in opstand. In de aantekeningen las ik dat ze bijvoorbeeld appels en wortels jatten uit de tuin van het gesticht, vieze liedjes zongen, of elkaar 's nachts stiekem smeuïge verhalen vertelden.Wat vind jij, nadat je het archief zo uitgebreid hebt bestudeerd, er zelf eigenlijk van?
Het is natuurlijk makkelijk om te denken dat heropvoeders kwaadwillend waren en dat ze de meisjes alleen maar in het gareel wilden houden – zij dachten zelf dat ze het goede deden en dat ze de meisjes door het heropvoeden een betere toekomst gaven. Tegelijkertijd was het ontzettend disciplinerend; de meisjes werden aangepakt voor iets waar jongens niet voor werden aangepakt, ze kwamen in het gesticht terecht omdat ze met jongens naar bed gingen. De normen zijn nu wel veranderd en we denken tegenwoordig vrijer over ongehuwd samenwonen en wat voor gedrag acceptabel is, maar die dubbele moraal zie je nog steeds. Meisjes worden afgerekend op wat ze doen op seksueel gebied, en jongens niet.-Vrouwen praten misschien veel, maar we horen ze te weinig. Daarom is Broadly Nederland er. Like onze pagina.
Nee, want ik mocht geen contact met ze opnemen. Ik heb natuurlijk uitgebreid hun dossiers bestudeerd, met gevoelige informatie en medische gegevens en zo. Ik heb wel oproepen gedaan in de krant, maar dat leverde niks op. Misschien willen ze er ook niet aan terugdenken.Hadden ze echt een traumatisch vreselijke tijd denk je?
Nou, je ziet ook wel dat de meisjes een soort levenslust hadden, en plezier hadden in het rebelleren tegen het gezag. Ze kwamen op allerlei manieren in opstand. In de aantekeningen las ik dat ze bijvoorbeeld appels en wortels jatten uit de tuin van het gesticht, vieze liedjes zongen, of elkaar 's nachts stiekem smeuïge verhalen vertelden.Wat vind jij, nadat je het archief zo uitgebreid hebt bestudeerd, er zelf eigenlijk van?
Het is natuurlijk makkelijk om te denken dat heropvoeders kwaadwillend waren en dat ze de meisjes alleen maar in het gareel wilden houden – zij dachten zelf dat ze het goede deden en dat ze de meisjes door het heropvoeden een betere toekomst gaven. Tegelijkertijd was het ontzettend disciplinerend; de meisjes werden aangepakt voor iets waar jongens niet voor werden aangepakt, ze kwamen in het gesticht terecht omdat ze met jongens naar bed gingen. De normen zijn nu wel veranderd en we denken tegenwoordig vrijer over ongehuwd samenwonen en wat voor gedrag acceptabel is, maar die dubbele moraal zie je nog steeds. Meisjes worden afgerekend op wat ze doen op seksueel gebied, en jongens niet.-Vrouwen praten misschien veel, maar we horen ze te weinig. Daarom is Broadly Nederland er. Like onze pagina.