Wat te doen met een vluchteling in huis

Duizenden mannen, vrouwen en kinderen trekken richting Europa, op de vlucht voor de erbarmelijke situatie in delen van het Midden-Oosten en Afrika. Na een tocht die je in veel gevallen als hels kunt bestempelen bereiken ze ons land. Maar dan? Asielzoekerscentra hebben te weinig plek, en op straat slapen hebben ze lang genoeg gedaan. Een optie is thuis onderdak bieden aan één of meer vluchtelingen. Maar stel dat je dat doet, hoe moet je dan met ze omgaan? Moet je praten over de gruwelen die iemand mogelijk heeft doorgemaakt, of het onderwerp juist mijden als de woorden 'Zwarte Piet' bij je schoonouders aan de eettafel? Moet je je gasten vragen om wat klusjes te doen, of juist niet?

We spraken met psychiater Ruud Jongedijk, directeur van Centrum '45. Deze landelijke stichting helpt mensen met de meest uiteenlopende traumatische ervaringen. We vroegen hem waar je zoal tegenaan loopt als je besluit je huis open te stellen voor een vluchteling, en wat je vooral wel en niet moet doen.

VICE: Is er een overheersende emotie te signaleren onder vluchtelingen, en hoe houd je daar rekening mee als je iemand benadert?
Ruud Jongedijk: We zien vaak dat er een stapeleffect optreedt. De vluchtelingen maken vreselijke dingen mee in het thuisland en tijdens het vluchten. Zo was er een moeder die tijdens de tocht een kind verloor. Al die traumatische gebeurtenissen stapelen zich op. In het begin gaat het nog goed. Dan is er veel aandacht voor ze en zijn ze met veel dingen bezig. We noemen dat de 'honeymoon-fase': alles is leuk. Daarna komen de nare ervaringen soms met een terugslag weer boven.

Dat zagen we met vluchtelingen uit Joegoslavië. Die werden soms ook bij mensen thuis opgevangen. In het begin ging dat vaak prima, maar gaandeweg ontstonden er soms toch problemen. Voor een deel komt dat omdat de vluchtelingen na een tijdje tot rust zijn gekomen. Hun stress komt dan pas naar boven. Zich opdringende herinneringen komen veel voor, zoals in nachtmerries of flashbacks. Ze worden depressief, slapen slecht of zijn prikkelbaar. Je spreekt dan van een posttraumatische stressstoornis. Niet iedereen krijgt daar last van, mensen zijn heel veerkrachtig, maar het komt voor. Traumatische ervaringen leiden niet automatisch tot PTSS.

Is het een goed idee om wat leuks met ze te doen, of kun je ze beter met rust laten?
Een potje voetballen of ze helpen met praktische zaken zou heel goed kunnen zijn. Een van de beste dingen om PTSS te voorkomen is sociale steun, erkenning. Je moet die mensen juist niet alleen in hun kamertje laten zitten, dan blijven ze malen. Wat je moet doen is ze opnemen in de sociale structuur. Houd ze bezig. Maar wat wij watchfull waiting noemen, is daarbij heel belangrijk. Je bent aanwezig, maar je dringt je niet op – je observeert of het niet toch mis gaat.

Hoe kun je ze betrekken bij je eigen huishouden, zonder je op te dringen?
Ik zou geen dwang opleggen. Je kunt het beter als uitnodiging aanbieden, in plaats van een mededeling. Dus: 'Heb je zin om mee te eten?' of 'Zullen we gaan voetballen?' En niet: 'Vanavond eten we met zijn allen, en daarna gaan we voetballen.' Je kunt ze ook helpen met het vinden van de juiste instanties. Het feit dat iets wordt aangeboden is een manier om betrokkenheid en steun te laten zien.

Als ze beginnen te vertellen over wat ze hebben meegemaakt, zorg dan dat het gesprek niet te lang duurt. Laat ze niet in details treden en vraag er zelf ook niet naar. Toon belangstelling: geef aan dat je geïnteresseerd bent, maar durf het gesprek af te kappen als het te veel wordt. Voor de betrokkene kan het te belastend worden. Dan krijgen ze dus die herbelevingen of andere angstklachten.

Maar moet je er dan zelf over beginnen?
Sommigen mensen willen heel veel praten, anderen juist niet. Er zijn mensen die er zo vol van zitten, dat ze alleen maar tv willen kijken, en alles willen weten over de situatie in hun thuisland. Anderen juist weer niet.

Helemaal niet praten is wel erg onnatuurlijk. Je mag best zeggen: "Goh, je zult wel veel hebben meegemaakt." Veel belangstelling hebben is goed, maar vraag niet te veel door. Het is niet de bedoeling om diepgravend in te gaan op de (traumatische) ervaringen. Als ze zich verliezen in hun geschiedenis, haal ze dan terug naar het hier-en-nu: "Zullen we even naar de stad?" Probeer niet om een soort psychische hulpverlening te geven. Je kan ze het best alleen ondersteunen in sociale zin. En geef het dus aan als je merkt dat ze andere hulp nodig hebben.

En als je merkt dat iemand hulp nodig heeft?
Het gevaar is dat we vluchtelingen uit het oog verliezen. Als je thuis onderdak biedt, kun je dus een goede schakel vormen tussen de vluchteling en professionele hulpverlening. Je bent niet opgeleid als hulpverlener, maar je kunt problemen wel herkennen. Als iemand zich terugtrekt, slecht slaapt, veel gaat drinken, snel kwaad wordt, dat soort dingen, wordt het tijd om hulp in te schakelen. Het COA en vluchtelingenwerk, maar ook de huisarts kunnen die hulp bieden.

Denkt u dat mensen goed inschatten waar ze aan beginnen, als ze een vluchteling onderdak bieden?
Nou, misschien, dat zou kunnen. Het is heel mooi en idealistisch, maar weet je wel wie je krijgt? Weet je wat die persoon heeft meegemaakt? Je moet het niet onderschatten. De vluchteling niet, maar ook praktische zaken niet. Het opgeven van je privacy gaat misschien een week goed, maar een paar maanden is al een ander verhaal. Ook culturele verschillen zijn een punt. Afrikaanse en Arabische mensen hebben bijvoorbeeld hele andere eetgewoonten, slaapgewoonten, omgangsvormen, ga zo maar door. Zoek dus uit waar je aan begint.

Dus een goede voorbereiding is de gouden tip?
Ja, bereid je goed voor. Doe ook nooit zo maar iets, maar zorg voor een goede back-up van instanties. En bedenk waar je open voor staat. Vind je het goed als er drie jonge gasten in je huis komen wonen, een gezin met jonge kinderen, of een man of vrouw alleen? Stel ook een vaste einddatum. Je moet weten hoe lang je het wil doen. Als je zegt: "Laat maar komen en we zien wel," zit je er straks misschien wel te lang aan vast. Dat is niet handig.

Lees ook:

Wachten op een nieuw leven naast een autobeurs in Assen

Deze racistische vluchtelingenmemes zijn totale bullshit