Χαρούμενα 20α Γενέθλια, Ζαπατίστας!

Photo by Marco Antonio Cruz.

Η σημερινή ημέρα σηματοδοτεί 20 χρόνια από την ημέρα που ένας προηγουμένως άγνωστος στρατός αναδύθηκε από τα τροπικά δάση των υψίπεδων της Τσιάπας στο Μεξικό και κήρυξε πόλεμο στην κυβέρνηση. Ήταν μια μέρα ορόσημο. Ακόμη και στις αρχές του 1994, ως δεκατριάχρονος  μαθητής μέσης εκπαίδευσης που ζούσε στη Νότια Καλιφόρνια, ήξερα ότι κάτι τεράστιο συνέβαινε στην πατρίδα των γονιών μου. Και άρχισα να το παρατηρώ.

Την ίδια ημέρα, τέθηκε σε ισχύ η Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου της Βόρειας Αμερικής, μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών, του Καναδά και του Μεξικού (NAFTA). Η NAFTA επρόκειτο να προωθήσει το ημισφαίριο στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, εισάγοντας το Μεξικό στο κλαμπ των ανεπτυγμένων χωρών. Υπήρχε μια ελπίδα ότι oλοένα περισσότερα, καλύτερα και φθηνότερα προϊόντα θα εισέρρεαν από τις ΗΠΑ. Υποτίθεται ότι έπρεπε όλοι να είμαστε ενθουσιασμένοι με αυτό. Αλλά η ένοπλη ομάδα που κατέλαβε τμήματα της Τσιάπας εκείνη την πρωτοχρονιά, ο Στρατός των Ζαπατίστας για την Εθνική Απελευθέρωση (EZLN), είχε διαφορετική άποψη.

Οι Ζαπατίστας κήρυξαν τον πόλεμο σε ένα στρατό δεκάδες φορές μεγαλύτερο από το δικό τους. Οι αυτόχθονες και οι φτωχοί του Μεξικού είχε προφανώς βαρεθεί. Σύμφωνα με το αυταρχικό καθεστώς του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος (PRI) -των «δεινόσαυρων» όπως ήταν κοινώς γνωστοί- η εκμετάλλευση, η ανισότητα και η αμέλεια, ήταν ο κανόνας. Τίποτα δεν άλλαζε και δεν υπήρχε καν δυνατότητα για αλλαγή στον ορίζοντα. Τα ειρηνικά μέσα διαμαρτυρίας δεν αποτελούσαν πλέον επιλογή για τον στρατό που αυτοκαλούταν Ζαπατίστας, προς τιμήν του Μεξικάνου Επαναστατικού ηγέτη Emiliano Zapata, που πήρε τα όπλα σχεδόν έναν αιώνα πριν.

Οι νέοι Ζαπατίστας δικαίως υποψιάζονταν ότι η NAFTA θα έκανε ελάχιστα για να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής τους ή ότι θα μπορούσε ακόμα και να τις επιδεινώσει. Οι αντάρτες αποτελούσαν μια κλήση αφύπνισης για το Μεξικό, αλλά νομίζω και για όλη τη Λατινική Αμερική και τους Λατινοαμερικάνους της διασποράς στις ΗΠΑ.

Ήταν η πρώτη ένοπλη εξέγερση στο Μεξικό, από τον «βρώμικο πόλεμο» της χώρας κατά των αριστερών ανταρτών, στις δεκαετίες του '60 και του '70 [μια περίοδο που έχει σβηστεί από την επίσημη ιστορία του Μεξικού και έτσι μόλις που αναφέρεται στην εθνική αφήγηση]. Θεωρείται επίσης ως η πρώτη ένοπλη εξέγερση στην ιστορία που εξαπλώθηκε από τη σύγχρονη τεχνολογία και οργανώθηκε μέσω του Ίντερνετ. Οι αντάρτες αποτελούνταν από άντρες και γυναίκες και κυρίως εθνοτικούς Ινδιάνους Μάγια που μιλούσαν και τις γλώσσες των Μάγια. Στηρίζονταν σε ένα χαρισματικό εκπρόσωπο, έναν ισπανόφωνο  mestizo, γνωστό ως Υποδιοικητή Μarcos, για να στείλουν το μήνυμά τους σε όλο τον κόσμο. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, η πίπα, το πολυβόλο και η χιονοδρομική μάσκα του Μarcos γρήγορα έγιναν εμβληματικά.

Η ένοπλη εξέγερση του EZLN διήρκεσε 12 ημέρες και στοίχισε τη ζωή σε περίπου 100 ανθρώπους, αν και ο αριθμός αυτός εξακολουθεί να αμφισβητείται. Ανακοινώθηκε κατάπαυση του πυρός και άρχισαν οι ειρηνευτικές διαβουλεύσεις, οι οποίες στην ουσία δεν κατέληξαν πουθενά. Από τότε, οι δύο πλευρές βρίσκονται σε αδιέξοδο, ενώ η πολιτική βία και οι εξαφανίσεις στην Τσιάπας συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Την 1η Ιανουαρίου του 1994 κανείς δεν ήξερε πώς θα εξελιχθεί η εξέγερση των Ζαπατίστας. Όλοι γνωρίζαμε όμως, ότι το Μεξικό - και μερικές γενιές Μεξικανών -δεν θα ήταν ποτέ ξανά όπως παλιά.

Ο Marco Antonio Cruz, ένας από τους πιο αξιοσέβαστους φωτορεπόρτερ του Μεξικού, εκείνη την καθοριστική στιγμή διαχειρίζόταν το φωτογραφικό πρακτορείο Imagen Latina. Το επόμενο πρωί, αφού κυκλοφόρησε η είδηση της έναρξης της επανάστασης του EZLN στα βουνά, ο Marco Antonio και μια μικρή ομάδα δημοσιογράφων της Πόλης του Μεξικού συγκεντρώθηκαν στο αεροδρόμιο και ανάγκασαν μια αεροπορική εταιρία να τους μεταφέρει στην Tuxtla Gutierrez, την πρωτεύουσα της πολιτείας Τσιάπας, αφότου όλες οι πτήσεις είχαν διακοπεί. Εκεί κάλυψε τις πρώτες και πιο αιματηρές ημέρες της σύγκρουσης του EZLN.

Σήμερα, ο Marco Antonio είναι διευθυντής φωτογραφίας του φημισμένου Μεξικανικού εβδομαδιαίου ερευνητικού περιοδικού Proceso. Το περιοδικό έχει δημοσιεύσει μερικές από τις πιο αξιομνημόνευτες φωτογραφίες από το κίνημα των Ζαπατίστας. Τα κεντρικά γραφεία του Proceso στην Πόλη του Μεξικού είναι ένα μικρό, ασβεστωμένο σπίτι σε μια οικιστική περιοχή στην Colonia Del Valle. Εκεί επισκέφθηκα πρόσφατα τον Marco Antonio για να θυμηθώ την εξέγερση του EZLN μέσα από το φακό των φωτορεπόρτερ που βρέθηκαν εκεί για να την καταγράψουν.

«Για πολλούς φωτογράφους, η Τσιάπας είναι μια πολιτεία όπου η αδικία, η αμέλεια, υπήρξαν μνημειώδεις», μου είπε ο Marco Antonio. «Πολλά από αυτά που συνέβησαν μετά το θρίαμβο της Επανάστασης του Μεξικού [1910-1920] δεν έφθασαν ποτέ στην Τσιάπας. Έχουν περάσει ολόκληροι αιώνες σκλαβιάς και καταπίεσης».

«Ο [φωτογράφος] Antonio Turok ζούσε ήδη εκεί για 15 ή 20 χρόνια και τα πρώτα μου ταξίδια ήταν στη δεκαετία του '80, όταν έφτασαν οι πρόσφυγες από τη Γουατεμάλα. Έκανα επίσης ένα πρότζεκτ για την τύφλωση στο Μεξικό, έτσι πήγα σε κοινότητες στην Τσιάπας όπου οι άνθρωποι επλήγησαν από τύφλωση. Ήξερα την κατάσταση. Είναι ένα μέρος όπου οι άνθρωποι πεθαίνουν από ιάσιμες ασθένειες. 'Επρεπε να συμβεί κάτι τέτοιο, έτσι όταν συνέβη, πραγματικά δεν προκάλεσε μεγάλη εντύπωση».

Στο σκοτεινό γραφείο του, ο φωτογράφος συνέχισε αναπολώντας τον φόβο που τον κατέλαβε τη πρώτη φορά που είδε νεκρούς ένστολους Ζαπατίστας μετά από αψιμαχίες με τον μεξικάνικο στρατό. Αλλά και τη συγκίνηση που πολλοί από εμάς αισθάνθηκαν χρόνια αργότερα, βλέποντας τα πλήθη των υποστηρικτών να υποδέχονται το καραβάνι των Ζαπατίστας στον συμβολικό πυρήνα του έθνους -την κεντρική πλατεία Zocalo στην Πόλη του Μεξικού.

Ακολουθούν 20 φωτογραφίες που ο Cruz μοιράστηκε με το VICE, οι οποίες διηγούνται μαζί με τον σχολιασμό του, την ιστορία των 20 ετών του Στρατού των Ζαπατίστας για την Εθνική Απελευθέρωση.

Photo by Antonio Turok.

«Αυτή είναι από τον Antonio Turok, συνεργαζόταν με το Imagen Latina και έζησε στο San Cristobal de las Casas. Στο μέσο της νύχτας της 1η Ιανουαρίου, κάλυψε την άφιξη των Ζαπατίστας και την κατάληψη της δημοτικής αίθουσας του San Cristobal de las Casas. Κατέλαβαν τις δημοτικές αίθουσες στις ορεινές περιοχές και στη ζούγκλα, ενώ η πιο σημαντική ήταν στο San Cristobal. Και αυτή η φωτογραφία είναι εμβληματική. Είναι μέρος της ιστορίας αυτής της χώρας, της εισόδου των Ζαπατίστας».

Photo by Antonio Turok.

«Αυτό είναι μέσα στη δημοτική αίθουσα του San Cristobal, είναι Ζαπατίστας, σε αυτό το σημείο δεν χρησιμοποιούσαν μάσκες του σκι ούτε κάλυπταν τα πρόσωπά τους. Και λέει ‘δεν υπάρχει αντάρτικο, λέει o Godinez Bravo’. Ο Godinez Bravo ήταν ο γενικός υπεύθυνος για την στρατιωτική ζώνη της Τσιάπας. Μήνες πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου του Ζαπατισμού, βρήκαν ένα στρατόπεδο εκπαίδευσης των ανταρτών στη ζούγκλα, κοντά στην Ocosingo. Αλλά βρήκαν μόνο το στρατόπεδο, ούτε ένα αντάρτη. Γι 'αυτό ο Godinez Bravo το είπε αυτό, ενώ φυσικά, υπήρχε αντάρτικο. Αυτή η φωτογραφία είναι επίσης από την 1η Ιανουαρίου».

Photo by Marco Antonio Cruz.

«Αφού πήραν το San Cristobal, οι Ζαπατίστας προχώρησαν σε μάχη στη στρατιωτική βάση Rancho Nuevo, την πλησιέστερη βάση στο San Cristobal. Ήμουν εκεί, αυτή η φωτογραφία είναι δική μου. Είναι νεκροί Ζαπατίστας που σκοτώθηκαν στη μάχη. Επίσης, είχαν πέσει σε ενέδρα. Όταν τράβηξα αυτή την φωτογραφία, περίπου 20 από αυτούς πέθαναν. Ήταν ένστολοι, είχαν σκοτωθεί μόλις πριν 20 λεπτά. Ακούσαμε τις σφαίρες… Ήταν φρικτό».

Photo by Marco Antonio Cruz.

«Ίδιο σκηνικό. Ειλικρινά έτρεμα όταν τράβηξα αυτές τις φωτογραφίες. Έπρεπε να ηρεμήσω για να τα καταφέρω. Ο θάνατος δεν είναι ποτέ εύκολο θέμα για κανέναν, ειδικά όταν μόλις έχει συμβεί. Μέρος του κεφαλιού αυτού του ανθρώπου λείπει, τον είχαν ξανασκοτώσει. Τα σώματα έμειναν εκεί, εκτεθειμένα για περίπου 15 ημέρες. Ήταν ένας τρόπος για να σπείρουν το φόβο. Είχε κρύο, έτσι τα σώματα δεν αποσυντίθεντο τόσο γρήγορα».

Photo by Marco Antonio Cruz.

«Αυτή είναι η εθνική οδός από το San Cristobal προς την Ocosingo, κατειλημμένη από τους Ζαπατίστας. Μας σταμάτησαν, έλεγξαν τα πράγματα μας, μας ζήτησαν τις ταυτότητές μας και μας άφησαν να περάσουμε. Αυτό είναι σε ένα σημείο ελέγχου».

«Κανείς δεν μας προστατεύει [ως φωτογράφους]. Πιστεύω ότι η κατάσταση είναι στην πραγματικότητα χειρότερη σήμερα, με τον πόλεμο κατά των ναρκωτικών. Κάποτε είχες μια σχετική ασφάλεια όταν δήλωνες ότι είσαι δημοσιογράφος. Σήμερα, αν το κάνουμε αυτό, θα μπορούσε να σημαίνει θανατική καταδίκη».

Photo by Marco Antonio Cruz.

«Εδώ είναι περισσότερες σκηνές μάχης στο Rancho Nuevo. Αυτό το ελικόπτερο προσγειώθηκε για να βοηθήσει τους στρατιώτες και να πάρει τους τραυματίες. Τους είδα να πυροβολούν, αλλά ποτέ δεν είδα τους Ζαπατίστας, ήταν καλά κρυμμένοι. Οι στιγμές ήταν έντονες. Θα ήταν δύσκολο για τους Ζαπατίστας να κερδίσουν, αλλά στρατιωτικά, το πρώτο τους χτύπημά ήταν ιδιοφυές, ένα ποίημα. Το γεγονός ότι έκρυψαν έναν αντάρτικο στρατό για τόσο πολύ καιρό, για χρόνια και το γεγονός ότι χτύπησαν την ημέρα που το Μεξικό μπήκε στη NAFTA, ήταν λαμπρό. Κατά τις πρώτες ημέρες, λίγοι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Μερικές μέρες αργότερα, πολλοί έχασαν τη ζωή τους, αλλά πραγματικά θα μπορούσαν να υπάρχνουν πολύ περισσότεροι νεκροί. Η στρατηγική τους, ως αντάρτικου σώματος, ήταν πολύ τολμηρή, πολύ εντυπωσιακή».

Photo by Benjamín Flores.

«Αυτό είναι από τις συγκρούσεις στην Ocosingo. Στην Ocosingo, ο στρατός περικύκλωσε μια σημαντική ομάδα Ζαπατίστας στην αγορά, πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους εκεί. Αυτή η φωτογραφία είναι ιδιαίτερα σημαντική, διότι αυτοί οι πέντε Ζαπατίστας εκτελέστηκαν. Είναι ακριβώς στη θέση που εκτελέστηκαν. Τους σταμάτησαν, τους σκότωσαν και αυτό είναι μια παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Υπάρχουν συμβάσεις που το εμποδίζουν αυτό, τις οποίες ο στρατός του Μεξικού έχει υπογράψει, και όμως συνέβη. Κάτι που με εξέπληξε πολύ για τους Ζαπατίστας ήταν ότι από την πρώτη κιόλας μέρα, βγήκαν με τη στολή. Ήταν σπιτικές στολές, με τα καφέ πουκάμισα τους, τις μπότες τους… Είχε αυτό το άγγιγμα της επίσημης παρουσίασης ενώπιον του κόσμου».

Photo by Benjamín Flores.

«Και αυτή είναι από τις 4 Ιανουαρίου του 1994 στην Ocosingo».

Photo by Martín Salas.

«Αυτό που ακολούθησε όλα αυτά τα γεγονότα ήταν μια λαϊκή διαμαρτυρία [στο Μεξικό], ήταν μια έκκληση για τον τερματισμό των συγκρούσεων. Ο πόλεμος κράτησε λιγότερες από 15 ημέρες και λόγω της διαμαρτυρίας, οι μάχες σταμάτησαν, οι δύο πλευρές πήραν τις θέσεις τους και τότε είναι που άρχισαν οι ειρηνευτικές συμφωνίες. Αυτή η φωτογραφία είναι από τον καθεδρικό ναό κατά τη διάρκεια των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων και ο κύριος χαρακτήρας είναι εδώ είναι ο Υποδιοικητής Μarcos. Οι υπόλοιποι είναι αυτόχθονες διοικητές. Αυτοί ήταν οι αληθινοί διοικητές, εκείνος ήταν υποδιοικητής. Αυτό έγινε στις 24 Φεβρουαρίου».

Photo by Araceli Herrera.

«Η κατάσταση στρατιωτικοποιούνταν με ανησυχητικό ρυθμό. Αυτή είναι μια σκηνή πολέμου, θα μπορούσε να είναι στο Βιετνάμ, το Λάος, σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Αυτή είναι της Araceli Herrera, για το Proceso, στις 10 Ιανουαρίου».

Photo by Víctor Mendiola.

«Αυτή είναι του Victor Mendiola, είναι μια φωτογραφία σε ένα μέρος που ονομάζεται Guadalupe Tepeyac, στο έδαφος των Ζαπατίστας. Είναι μία από τις λίγες φωτογραφίες που υπάρχουν με τον Marcos να χειρίζεται όπλο».

Photo by Víctor Mendiola.

«H Guadalupe Tepeyac αντιπροσωπεύει πολλά για τον Ζαπατισμό. Αυτή η φωτογραφία έχει τραβηχτεί γύρω στον Ιούνιο, όταν κάλεσαν οργανώσεις από όλη τη χώρα για ένα Εθνικό Συνέδριο των Δημοκρατικών. Αυτό είναι το προπύργιο του Ζαπατισμού».

Photo by Juan Popoca.

«Αυτή είναι από τον Juan Popoca και δείχνει την ορκωμοσία [στην κοινότητα] Aguascalientes όπου έλαβε χώρα το συνέδριο».

Photo by Juan Popoca.

«Είναι Ζαπατίστας, κανείς δεν ξέρει ποιοι είναι, αλλά είναι ο στρατός, οι υποστηρικτές. Είναι ιθαγενείς, άνθρωποι από τη ζούγκλα. Η πρόσβαση ήταν πάντα περίπλοκη. Αυτή η φωτογραφία είναι επίσης του Juan Popoca και είναι τόσο δυνατή η στρατιωτική παρουσία… Φανταστείτε».

Photo by Martín Salas.

«Αυτή είναι μια πολύ σημαντική φωτογραφία. Είναι η απελευθέρωση του Absolon Castellanos. Ήταν στρατηγός στην Τσιάπας και σε ένα σημείο, κυβερνήτης της. Οι Ζαπατίστας τον απήγαγαν και τον κράτησαν για περισσότερο από ένα μήνα. Ο[επίσκοπος] Samuel Ruiz και ο [πολιτικός] Camacho Solis εργάστηκαν για την απελευθέρωσή του. Ο Camacho Solis ήταν ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης στις συνομιλίες, ο εκπρόσωπος του [τότε προέδρου Carlos] Salinas. Μια ιστορική φωτογραφία, 16η Φεβρουαρίου του 1994».

Photo by Ángeles Torrejón.

«Αυτές είναι φωτογραφίες των Ζαπατίστας σε στρατόπεδα εκπαίδευσης, άνδρες και γυναίκες, από την Ángeles Torrejón. Η Ángeles, η οποία είναι η γυναίκα μου, είναι μια από τις λίγες γυναίκες που έχουν μπει στη ζούγκλα, που έγιναν δεκτές από τους Ζαπατίστας για να τους απαθανατίσουν: Στην εκπαίδευση, την καθημερινή τους ζωή, τις γυναίκες τους και πάνω απ’ όλα, τα παιδιά τους».

Photo by Ángeles Torrejón.

«Έζησε στη ζούγκλα για δύο χρόνια και ήταν σε θέση να επιτύχει αυτή την οικειότητα μαζί τους, η οποία ήταν απίστευτη».

Photo by Ángeles Torrejón.

«Και αυτή είναι πια κλασική, από την Ángeles. Είναι 15η Μαΐου, ήμουν εκεί μαζί της. Κοιτάξτε τα σύνεργα του, τον ασύρματό του, την πίπα του, το R-15 του, τις σφαίρες του. Είναι μια χαρακτηριστική φωτογραφία του Marcos. Έτσι ήταν. Ποτέ δεν μίλησα μαζί του, κρατούσε τις αποστάσεις του. Η Ángeles ήταν κοντά του».

Photo by Ángeles Torrejón.

«Αυτή είναι επίσης από την Ángeles, η στρατιωτική παρουσία των Ζαπατίστας και των πολιτών, των ανθρώπων της ζούγκλας. Είναι υπέροχη».

Photo by Ulises Castellanos.

«Αυτή είναι η τελευταία φωτογραφία, η άφιξη του καραβανιού των Ζαπατίστας στην πλατεία Zocalo στην Πόλη του Μεξικού στις 11 Μαρτίου του 2001. Ήρθαν άοπλοι, που περικυκλωμένοι από μια αλυσίδα αμάχων για την προστασία τους, από την ημέρα που άφησαν την Τσιάπας. Αυτή η φωτογραφία συμβολίζει τόσα πολλά. Μετά την ένοπλη εξέγερση του 1994, το γεγονός ότι το αντάρτικο έφτασε στην καρδιά, στη Zocalo, έχει τεράστια σημασία. Αντιπροσωπεύει το πέρασμα των μεγάλων ηγετών, νικητών, ο [επαναστατικός ήρωας Emiliano] Zapata ήταν εκεί, ο [Francisco] Villa… Είναι η δεύτερη φορά που οι Ζαπατίστας ήταν εκεί, επειδή την πρώτη φορά, έφτασαν με τον Zapata».

Ο Cruz ήταν χαμογελαστός. Μετά την προβολή της επιλογής φωτογραφιών του, τον ρώτησα τι πίστευε για τη σύγχρονη κατάσταση του Ζαπατισμού και της Τσιάπας γενικά, από τη σκοπιά του δημοσιογράφου.

Ο Cruz απάντησε άμεσα και κατηγορηματικά: «Η κυβέρνηση δεν κατόρθωσε να λύσει αυτό το πρόβλημα, έτσι παραμένει εκεί. Η Τσιάπας είναι μια ωρολογιακή βόμβα. Και όχι μόνο η Τσιάπας. Υπάρχουν πολλές πολιτείες στη Δημοκρατία όπου τα προβλήματα παραμένουν άλυτα από κοινωνικής άποψης. Και που ανά πάσα στιγμή, θα μπορούσαν να εκραγούν».

Ο EZLN ελέγχει ακόμα μια ημι-αυτόνομη περιοχή στα υψίπεδα της Τσιάπας και ορισμένες μικρές πόλεις και κοινότητες, οι οποίες οργανώνονται γύρω από «Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης». Αλλά, όπως επισημαίνει ο Cruz, οι Ζαπατίστας ζουν αποτελεσματικά μέσα σε ένα «κλουβί», υπό την εποπτεία ή την παρενόχληση του Μεξικάνικου Στρατού, ενώ η απειλή των PRI - ευθυγραμμισμένων παραστρατιωτικών ομάδων είναι σταθερή.

Η πολιτεία παραμένει φτωχή, ξεχασμένη και υπό ένταση. Πράγματι  20 χρόνια μετά την εξέγερση του EZLN, η Τσιάπας εξακολουθεί να είναι η φτωχότερη από τις 31 πολιτείες του Μεξικού. Εκτιμάται ότι το 75 τοις εκατό του πληθυσμού ήταν φτωχοί το 2012. Σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού ζει σε μια κατάσταση την οποία οι κυβερνητικοί γεωγράφοι αποκαλούν «ακραία» φτώχεια. Ο Υποδιοικητής Marcos - ο οποίος τελικά αναγνωρίστηκε ως ο αποξενωμένος αδελφός ενός μέλους του Κογκρέσου του Μεξικού, ένας επαναστάτης από πλούσια οικογένεια από την πολιτεία Tamaulipas - έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί. Σε μερικές δηλώσεις που κυκλοφόρησαν ονλάιν και που αποδίδονται σε αυτόν, ακούγεται όλο και πιο ανισόρροπος. Ορισμένοι μάλιστα αμφιβάλλουν για το αν ο Marcos είναι ακόμη ζωντανός.

Ο Cruz επισημαίνει ότι ο EZLN σίγουρα δεν αρχίζει και τελειώνει με τον Marcos. Νέες γενιές ηγετών, αν και ίσως όχι τόσο τεχνολογικά καταρτισμένοι - όπως καταλαβαίνω - όσο ο πρώην εκπρόσωπος τύπου που κάπνιζε πίπα, οδηγούν το Ζαπατισμό στον 21ο αιώνα.  «Μέσα σε 20 χρόνια, τώρα έχουμε γενιές: τα παιδιά που γεννήθηκαν το 1994, ή τα παιδιά που γεννιούνται από γονείς Ζαπατίστας», επισημαίνει ο Cruz. «Αυτές είναι οι νέες γενιές των ανταρτών».

Σήμερα, ενώ οι Ζαπατίστας στην Τσιάπας γιορτάζουν 20 χρόνια από την εξέγερση τους, δεν είμαι σε θέση να πω ότι η εξέγερσή τους στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία. Νομίζω ότι η κληρονομιά της εξέγερσης είναι εμφανής με ευρύτερους τρόπους.

Κατά τα τελευταία τρία χρόνια, αυτοδιοικούμενες και ένοπλες κοινοτικές αστυνομικές δυνάμεις έχουν ξεπηδήσει σε όλο το Νότιο Μεξικό. Αυτοί οι εκδικητές δεν αστειεύονται. Οι ομάδες αυτές ανταποκρίνονται στην απειλή που συνιστά για τις κοινότητές τους το οργανωμένο έγκλημα: εκβιασμοί, απαγωγές, ληστείες και κλοπές. Έστησαν οδοφράγματα σε όλες τις εισόδους των πόλεων τους και εξορίζουν ή φυλακίζουν τους μικρο-εγκληματίες, δείχνοντας μηδενική ανοχή. Το αστυνομικό κίνημα autodefensa σε πολιτείες όπως η Michoacán και η Guerrero μπορεί να μην είναι άμεσος απόγονος της εξέγερσης του EZLΝ στην Τσιάπας, αλλά η δυναμική του είναι ακριβώς ίδια - πολίτες αναλαμβάνουν τον έλεγχο των προβλημάτων τους, όταν οι κυβερνήσεις δεν το κάνουν ή δεν μπορούν να το κάνουν.

Στην θέση τους, εσύ δεν θα έκανες το ίδιο;