Η Ετεροτοπία του Facebook

Φωτογραφία via here. Photoshop by Τάσος Κλειδωνόπουλος.

Τι είναι το Facebook; Γιατί, όσοι είμαστε συνδεδεμένοι και εμφανώς ενεργοί, έχουμε εθιστεί τόσο πολύ σε αυτό το ψηφιακό ναρκωτικό; Το Facebook φιλοξενεί, πλέον, σχεδόν 1,3 δισεκατομμύρια εγγεγραμένους χρήστες, δηλαδή ένας στους επτά ανθρώπους ανά τον κόσμο έχει λογαριασμό στο Facebook! Είναι όμως ένα τόσο larger than life θέμα που όταν θέλεις να ασχοληθείς μαζί του, δεν ξέρεις από πού να το πιάσεις. Ιδιαιτέρως αν λάβουμε υπόψιν μας το γιγάντιο ΜΠΑΜ που έκανε μετά το 2009-2010, όπου ό,τι υπήρχε στην αληθινή ζωή έπρεπε να υπάρχει και στο Facebook.

Το Facebook, λοιπόν, ορίζεται ως ένα “social network”, ένα κοινωνικό δίκτυο. Η έννοια του “κοινωνικού δικτύου” όμως είναι πολύ πιο παλιά από την δικιά μας, ψηφιακή εποχή. Ένας άνθρωπος, του Δυτικού κόσμου ακόμα πιο πολύ, ανήκει αυτόματα σε μία ποικιλία από κοινωνικά δίκτυα. Η οικογένεια, οι συμμαθητές, τα παιδιά στην παιδική χαρά, τα παιδιά στο φροντιστήριο, κ.ο.κ. Σε κάθε ένα από αυτά όμως, ο συνδετικός κρίκος είναι ότι προϋποθέτουν την ύπαρξη ενός “τόπου”, μίας βάσης στην οποία τα μέλη του δικτύου συναντιούνται, που τους δένει. Το πατρικό σπίτι, το σχολείο, η παιδική χαρά και το φροντιστήριο, αντίστοιχα. Η μόνη διαφορά με το Facebook όμως είναι ότι ο “τόπος” του είναι ψηφιακός. Δεν είναι κάτι χειροπιαστό. Αλλά δεν παύει να υπάρχει, όπως αποδεικνύεται και από τις ίδιες τις φράσεις που λέμε: “Θέλω να μπω στο Facebook”, “Είμαι στο Facebook”, “Έχει πάρει φωτιά το Facebook”, κλπ. Έχοντας πλέον ως δεδομένη την ψηφιακή ύπαρξη του Facebook ως τόπου, η ιδιότητα του ως κοινωνικό δίκτυο ενισχύεται ακόμα περισσότερο. Το Facebook δε γνωρίζει όρια, μιλάει και εβδομήντα γλώσσες! Αυτή του η χωροταξική πλευρά, που υποδηλώνει ένα μεγάλο theme park, Facebookland πες το, νομίζω ότι είναι αυτό που μας ενθουσιάζει περισσότερο. Αυτή η δυνατότητα φυγής, σε έναν οικείο, μα διαφορετικό, κόσμο. Έναν κόσμο που αντικατοπτρίζει τις περισσότερες πτυχές της ζωής μας -και μίας σύγχρονης κοινωνίας ταυτόχρονα- μα ο αντικατοπρισμός που προσφέρει είναι αλλοιωμένος, αν όχι παραμορφωμένος.

Το 1967 ο γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ έγραψε στην Τυνησία το προφητικό κείμενο “Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres) (1967), Ετεροτοπίες”. Οι “Ετεροτοπίες”, σύμφωνα με τον Φουκώ, “και αυτό ίσως συμβαίνει σε κάθε κουλτούρα, σε κάθε πολιτισμό”, είναι “πραγματικοί τόποι, τόποι λειτουργικοί, τόποι που έχουν σχεδιαστεί εντός του θεσμού ακόμη και της ίδιας της κοινωνίας, και οι οποίοι αποτελούν κάποιο είδος αντι-θέσεων, είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη, εντός των οποίων οι πραγματικές θέσεις, όλες οι υπόλοιπες πραγματικές θέσεις που μπορεί κανείς να βρει στο εσωτερικό μιας κουλτούρας αντιπροσωπεύονται ταυτόχρονα, αμφισβητούνται και ανατρέπονται. Υπάρχουν είδη τόπων που βρίσκονται έξω από όλους τους τόπους, ακόμη και αν είναι εύκολο να προσδιοριστεί η τοποθεσία τους”. Με τη μικρή διαφορά ότι το Facebook είναι ένας εικονικός και όχι πραγματικός τόπος, που δεν παύει όπως είπαμε να υφίσταται, το κοινωνικό δίκτυο που έγινε λατρεία μοιάζει να πληρεί πολλά, αν όχι όλα τα χαρακτηριστικά μίας ετεροτοπίας. Πιο συγκεκριμένα, ο Φουκώ ορίζει την ετεροτοπία ως “έναν χώρο μυθικής και ταυτόχρονα πραγματικής διεκδίκησης του χώρου στον οποίο ζούμε”. Αναρωτήθηκα, λοιπόν, αν “οι αρχές της ετεροτοπολογίας” -όπως διατυπώνονται στη συνέχεια- ισχύουν για το Facebook, προσπαθώντας να καταλάβω γιατί αυτός ο πολυσχιδούς φύσης “χώρος” μας αφορά τόσο πολύ.

Φωτογραφία via here. Επεξεργασία by Τάσος Κλειδωνόπουλος.

Ο Φουκώ θέτει έξι βασικές αρχές που πρέπει να τηρεί μία ετεροτοπία. Οι οποίες, από ό,τι φαίνεται, τηρούνται -τηρουμένων των αναλογιών- και από το Facebook.

1.“Η πρώτη αρχή είναι ότι πιθανόν δεν υπάρχει καμία κουλτούρα στον κόσμο η οποία να μην δημιουργεί ετεροτοπίες. Αυτό αποτελεί σταθερά κάθε ανθρώπινης ομάδας. Οι ετεροτοπίες όμως λαμβάνουν φυσικά μορφές εντελώς διαφοροποιημένες, και ίσως κανείς δεν μπορεί να βρει μία μοναδική μορφή ετεροτοπίας η οποία θα είναι απολύτως παγκόσμια”. Αναμφισβήτητα, η δήλωση αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως υπερβολική, όσον αφορά το Facebook, μιας και υπάρχουν χώρες στις οποίες απαγορεύεται η χρήση του, όπως η Κίνα, ή και κοινωνίες που δεν το έχουν ενστερνιστεί ακόμα. Παρ' όλα αυτά, το Facebook παραμένει ένα από τα πιο καθολικά κοινωνικά δίκτυα, εξυπηρετώντας σχεδόν κάθε χώρα στον κόσμο και προσελκύοντας ανθρώπους από κάθε πολιτιστικό υπόβαθρο. Το Facebook μπορεί ενδεχομένως να αντικατοπτρίζει ακόμη και αποκλίνουσες κοινωνικές ομάδες, εφόσον προσαρμόζεται κάθε φορά από το εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο.

2.“Η δεύτερη αρχή αυτής της περιγραφής των ετεροτοπιών, είναι ότι μια κοινωνία, κατά την ιστορική εξέλιξή της, μπορεί να κάνει μια ήδη υπάρχουσα ετεροτοπία, η οποία δεν εξαφανίστηκε ποτέ, να λειτουργήσει κατά τρόπο τελείως διαφορετικό”. Το Facebook, μέσα σε λιγότερο από δέκα χρόνια, απέδειξε ότι μπορεί να λειτουργήσει με πάρα πολλούς τρόπους και για πολλούς διαφορετικούς σκοπούς. Το Facebook είχε ξεκάθαρα διαφορετική λειτουργία, όταν ξεκίνησε για πρώτη φορά το 2003 στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Το Facebook σταδιακά εξελίσσεται, μέσω των νέων κοινωνιών που το χρησιμοποιούν. Σαφώς, η βασική διαφορά ήταν το γεγονός ότι δεν περιορίστηκε σε φοιτητές πια, ανοίγοντας τις ζεστές αγκάλες του σε ένα ευρύτερο φάσμα χρηστών. Σήμερα, το Facebook μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολλούς τρόπους, από catching up με παλιούς φίλους και δημιουργία νέων, μέχρι ατέλειωτο flirting, διοργάνωση εκδηλώσεων και προώθηση προϊόντων.

3.“Τρίτη αρχή. Η ετεροτοπία έχει τη δυνατότητα να αντιπαραθέσει σε έναν πραγματικό τόπο πολλούς χώρους, πολλές θέσεις οι οποίες από μόνες τους είναι ασυμβατές”.  Η αρχή αυτή είναι και η πιο αυταπόδεικτη, δεδομένου ότι το Facebook συνδυάζει σε έναν εικονικό χώρο αμέτρητους άλλους πραγματικούς «χώρους» ή αταίριαχτες μεταξύ τους έννοιες. Το Facebook δεν είναι μόνο ένας τόπος όπου [ενίοτε αντιφατικές] κουλτούρες και χώρες από όλο τον κόσμο μπορούν να γίνουν μαλλιά κουβάρια, αλλά έχει επίσης τη δυνατότητα να αντιπαραβάλλει διάφορους φορείς, επιχειρήσεις και ιδρύματα που κανονικά δεν θα μπορούσαν να συνυπάρξουν.

4.“Τέταρτη αρχή. Οι ετεροτοπίες συνδέονται πολύ συχνά με τμήματα του χρόνου, δηλαδή ανοίγονται σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε κατά πλήρη αντιστοιχία, ετεροχρονισμούς. Η ετεροτοπία ξεκινάει να λειτουργεί πλήρως όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε ένα είδος απόλυτης ρήξης με τον παραδοσιακό τους χρόνο”. Πράγματι, για να μπορεί ένα άτομο να είναι στο Facebook, και να συμμετέχει ενεργά σε αυτό, θα πρέπει να αφιερώσει λίγο (έως πολύ) από το χρόνο του. Θα πρέπει να διακόψει το "παραδοσιακό Χρονολόγιό” του και να μπει στο Χρονολόγιο του Facebook. Οι χρήστες, από τη στιγμή που συνδεθούν, μπορεί να περάσουν ώρες ατέλειωτες στον εικονικό κόσμο του Facebook, χάνοντας μερικές φορές την επαφή με τον “πραγματικό χρόνο”, αλλά και με τον πραγματικό κόσμο που, στην πραγματικότητα, δεν εγκατέλειψαν ποτέ. Ενώ οι "ετεροτοπίες" μιλούν για "άλλους τόπους", οι "ετεροχρονίες" αναφέρονται σε "άλλες εποχές” και το concept-κλειδί πίσω από αυτούς τους όρους είναι το γεγονός ότι υπάρχουν και λειτουργούν ταυτόχρονα με τον εν λόγω “πραγματικό κόσμο”. Η “είσοδος στο Facebook” δεν υποδηλώνει μόνο μία χωροταξική μετάβαση, αλλά και μία χρονική. Όντας ένα ψηφιακό κοινωνικό δίκτυο, το Facebook έχει μια ατέρμονη ροή. Στο Facebook ο χρόνος, μαζί με χιλιάδες ενημερώσεις, συνεχίζει να κυλά ακόμα και όταν ο χρήστης δεν είναι εκεί. Το Facebook εξακολουθεί να λειτουργεί. Και όταν ο χρήστης επιστρέψει, ό,τι έχασε μπορεί ακόμα να είναι διαθέσιμο, σε συνδυασμό, πάντα, με τις “τρέχουσες εξελίξεις”. Τέλος, το Facebook νικά ακόμα και τον Θάνατο, όσον αφορά το χρόνο, μιας και, προσωπικά, ήδη έχω ακόμα στο Facebook δύο άτομα που έχουν φύγει από τον μάταιο τούτο κόσμο. Τα Facebook τους όμως, βαστούν γερά.

Φωτογραφία via here. Photoshop by Τάσος Κλειδωνόπουλος.

5.“Πέμπτη αρχή. Οι ετεροτοπίες προϋποθέτουν πάντοτε την ύπαρξη ενός συστήματος ανοίγματος και κλεισίματος το οποίο τις απομονώνει και συγχρόνως τις καθιστά προσπελάσιμες. Γενικώς, ένας ετεροτοπικός τόπος δεν είναι τόσο ελεύθερα προσβάσιμος. Δεν μπορούμε να εισέλθουμε εάν δεν διαθέτουμε μια ειδική άδεια και αφού επιτελέσουμε συγκεκριμένες κινήσεις”.Αυτή είναι ίσως η πιο εύκολη, μα εξίσου σημαντική, αρχή προς απόδειξη. Το Facebook σίγουρα δεν είναι ένας παντελώς ανοιχτός τόπος που ο καθένας μπορεί να εισέλθει. Παρά το γεγονός όμως ότι είναι ένα «απομονωμένο» κοινωνικό δίκτυο, είναι ταυτόχρονα αβίαστα "διαπερατό". Οι χρήστες ενδέχεται να μην χρειάζονται "άδεια" προκειμένου να εισέλθουν, παρ 'όλα αυτά χρειάζεται να περάσουν από μια υποχρεωτική αρχική διαδικασία εγγραφής, μέσω της οποίας το Facebook καθορίζει τις κατευθυντήριες γραμμές και κανονισμούς στους οποίους όλοι οι χρήστες υπόκεινται.

6.“Έκτη αρχή. Το τελευταίο χαρακτηριστικό των ετεροτοπιών είναι ότι διαθέτουν μία λειτουργία σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο. Η λειτουργία αυτή ξετυλίγεται μεταξύ δύο αντίθετων πόλων. Είτε έχουν ως ρόλο να δημιουργήσουν έναν χώρο ψευδαισθήσεων ο οποίος καταγγέλλει σαν ακόμη πιο απατηλό κάθε πραγματικό χώρο, όλες τις τοποθεσίες στο εσωτερικό των οποίων η ανθρώπινη ζωή είναι οριοθετημένη. Είτε, αντιθέτως, δημιουργώντας έναν άλλο χώρο, έναν πραγματικό χώρο, τόσο τέλειο, τόσο σχολαστικό, τόσο καλά συγκροτημένο που ο δικός μας να φαίνεται αποδιοργανωμένος, άσχημα διευθετημένος και πρόχειρος. Αυτή δεν θα ήταν η ετεροτοπία της ψευδαίσθησης αλλά της αντιστάθμισης”. Τέλος, αυτή μπορεί να αποτελεί και την πιο ισχυρή αρχή των ετεροτοπιών, επισημαίνοντας θεμελιώδη ζητήματα σχετικά με το ρόλο του Facebook, και των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων γενικότερα. Σάμπως το Facebook “καταγγέλλει σαν ακόμα πιο απατηλό κάθε πραγματικό τόπο”; Ή μήπως “δημιουργεί έναν άλλο πραγματικό τόπο», που είναι πιο οργανωμένος από τον δικό μας, πολύπλοκο κόσμο; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι σίγουρα πολύ πιο δύσκολη. Η εφαρμογή, πάντως, όλων των αρχών της ετεροτοπίας στο Facebook μας βοηθά να προσδιορίσουμε λίγο αυτή την αγνώστου ταυτότητας οντότητα που τόσο γρήγορα έχει καταφέρει να μεταμορφωθεί σε αναγκαιότητα. Και για όσους δεν πείστηκαν ότι το Facebook υπάρχει και λειτουργεί σαν μία σύγχρονη ετεροτοπία, θα είχε ενδιαφέρον να αναλογιστούν το παράδειγμα του καθρέφτη ως ετεροτοπία, και το πώς η επιχειρηματολογία του Φουκώ μοιάζει όχι μόνο προφητική, αλλά και πιο επίκαιρη από ποτέ. Το Facebook, ακριβώς όπως και ο καθρέφτης – σύμφωνα με τον Φουκώ, “υπάρχει στην πραγματικότητα και παρουσιάζει μια αντανάκλαση της θέσης στην οποία βρίσκομαι”. Επιπλέον, “χάρη στον καθρέφτη” -πράγμα που ισχύει με τρομακτική ακρίβεια και χάρη στο Facebook- “ανακαλύπτω την απουσία μου από το μέρος όπου βρίσκομαι καθώς βλέπω εκεί τον εαυτό μου. Ξεκινώντας από αυτό το βλέμμα, το οποίο με κάποιον τρόπο στρέφεται προς εμένα, από το βάθος αυτού του εικονικού χώρου στην άλλη πλευρά του γυαλιού, επιστρέφω στον εαυτό μου και ξαναρχίζω να στρέφω το βλέμμα μου σε μένα και να τοποθετώ τον εαυτό μου στο σημείο όπου βρίσκομαι”.

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter,  Facebook και Instagram.