Πώς Βγήκε η Ατάκα «Χρωστάω της Μιχαλούς»;

Όλοι έχουμε χρησιμοποιήσει την ατάκα «χρωστάει της Μιχαλούς», περιγράφοντας την οικονομική κατάσταση κάποιου - ή τη δική μας (κλαψ). Η προέλευσή της είναι δύσκολο να ανιχνευτεί, αφού υπάρχουν εξαντλητικά πολλές αναδρομές στο παρελθόν, οι οποίες υποθετικά μας δείχνουν την πορεία της μέσα στον χρόνο. 

Παντού υπήρχε μια Μιχαλού. Στη Σύρο, στη Χίο, στην Καλαμάτα, αλλά και στην Αθήνα. Όλες είχαν τη δική τους ιστορία, η οποία τους πιστώνει την ατάκα.

Μία από τις επικρατέστερες ερμηνείες έχει να κάνει με μια ταβέρνα στο Ναύπλιο της εποχής του Όθωνα. Η «Μιχαλού» βρισκόταν σε κάποιο σοκάκι της όμορφης πόλης και έδινε τη δυνατότητα πίστωσης στους λιγοστούς πελάτες της. Βέβαια, αν κάποιος από αυτούς αδυνατούσε να πληρώσει το ποσό στον προκαθορισμένο χρόνο, η ιδιοκτήτρια -η Μιχαλού- φρόντιζε να τον εξευτελίσει στην τοπική κοινωνία με αρκετά δόλιους τρόπους. Οι πιο ευσυνείδητοι από αυτούς δεν άντεχαν τη δημόσια διαπόμπευση, έχαναν τα λογικά τους και τριγύριζαν στους δρόμους παραμιλώντας. Οι υπόλοιποι καταλάβαιναν ότι «χρωστούν της Μιχαλούς», εστιάζοντας περισσότερο στο κομμάτι της ψυχικής τους υγείας και όχι τόσο στα χρέη. 

Την παραπάνω εξήγηση μπορεί να βρει κανείς στο βιβλίο του δημοσιογράφου, συγγραφέα και ηθοποιού Τάκη Νατσούλη, με τίτλο «Λέξεις και Φράσεις Παροιμιώδεις» (1972). 

Μπορεί να βγάζει νόημα και να φαίνεται λογική η εξήγηση, όμως σύμφωνα με τον συγγραφέα, λογοτέχνη και μεταφραστή Νίκο Σαραντάκο, δεν μπορεί να ληφθεί υπόψη. Όπως γράφει στο προσωπικό του site,  «Πράγματι, στην πολύ σημαντική για την εποχή του και για τα ελληνικά δεδομένα εργασία του “Φρασεολογικά”, ο Άνθιμος Παπαδόπουλος, που γράφει τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, αφού αναφέρει ότι ο Γ. Χατζιδάκις είχε κατατάξει τη φράση στις "αγνώστου αρχής" φράσεις και μνημονεύει περίπου την ίδια εκδοχή με τον Νατσούλη, με τη διαφορά ότι τοποθετεί τη Μιχαλού στα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση, άρα γύρω στο 1830· κατά τα άλλα, και εδώ η Μιχαλού παρουσιάζεται να καταδιώκει τόσο επίμονα και ανελέητα τους οφειλέτες της, που θα έπρεπε να είναι κανείς τρελός για να χρωστάει της Μιχαλούς. 

»Είπα πως η εργασία του Παπαδόπουλου ήταν πολύ σημαντική, αλλά αυτό δεν σημαίνει ούτε πλήρης ούτε αλάνθαστη. Άλλωστε έχουν περάσει κάμποσες δεκαετίες από τότε που την έγραψε. Το εντυπωσιακό όμως είναι ότι και το λεξικό Μπαμπινιώτη παραθέτει την εκδοχή της ταβερνιάρισσας Μιχαλούς για να εξηγήσει τη φράση, χωρίς καν να διατηρεί επιφυλάξεις. "Η φράση οφείλεται σε φερώνυμη ξενοδόχο του Ναυπλίου το 1830, που ήταν ιδιαίτερα απαιτητική για την εξόφληση λογαριασμών και χρεών", μας λέει».

Στη συνέχεια εξηγεί ότι για κάποιο διάστημα πορεύτηκε κι ο ίδιος με αυτή την εξήγηση, μέχρι που ανακάλυψε κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Η ατάκα αναφέρεται στην κωμωδία «Τα Κορακιστικά», του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού. «Φρόνιμμα το λέσι στον τόπον μου στη Χιο, το πως οι Γραμματισμένοι χρωστούσι της Μιχαλλούς», λέει ένας από τους χαρακτήρες του έργου.

Κάπου εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι η συγγραφή του τοποθετείται στην Κωνσταντινούπολη του 1811. Για περίπου δύο χρόνια μοιραζόταν σε χειρόγραφα μεταξύ των λογίων της Πόλης, μέχρι να εκδοθεί το 1812 εκεί και αργότερα (1816) στη Λειψία. Λέγεται ότι το χειρόγραφο έφτασε στο τυπογραφείο από φίλους του δημιουργού, χωρίς την επιμέλειά του. 

Αυτό που μας αποδεικνύει είναι ότι η επικρατέστερη ιστορία που αφορά την προέλευση της γνωστής φράσης, την οποία μάλιστα υποστήριξε σε βιβλίο του και ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης, μάλλον δεν ισχύει. 

 «Ακόμα κι αν υπήρχε Μιχαλού ταβερνιάρισσα στο μετεπαναστατικό Ανάπλι, που πολύ αμφιβάλλω, σαφώς δεν είναι αυτή που έγινε αιτία να γεννηθεί η φράση "χρωστάει της Μιχαλούς", αφού, όπως είδαμε, η φράση εμφανίζεται σε κείμενο του 1812 και πολύ μακριά από την Πελοπόννησο», συμπληρώνει σωστά ο Νίκος Σαραντάκος.

Η παλαιότερη καταγεγραμμένη εμφάνιση της έκφρασης δείχνει Κωνσταντινούπολη.

Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι η ιστορία μας τελειώνει εδώ. Όχι τόσο εύκολα.  

Υπάρχει και η εκδοχή του λαογράφου Νικόλαου Πολίτη. Σύμφωνα με πολλούς, η φράση εμφανίζεται στο ανέκδοτο τμήμα των Παροιμιών του, το οποίο την τοποθετεί στις αρχές του 18ου αιώνα. 

Σύμφωνα πάντα με τον Νίκο Σαραντάκο, ο καθηγητής της Μεγάλης Σχολής του Γένους, Αναστάσιος Χουρμουζιάδης, είχε παραθέσει μέρος του αρχείου του Πολίτη σε ένα τεύχος του περιοδικού «Λαογραφία». Μέσα στις φράσεις ξεχωρίζει η ατάκα: «Χρωστάω του Μιχάλη», η οποία προέρχεται από τη Θράκη. Αξίζει να αναφέρουμε ότι δεν αφορά κάποιον με το όνομα Μιχάλης, αλλά έναν αδαή τύπο - αυτό σημαίνε σαν λέξη στη συγκεκριμένη περιοχή. Αν κάποιος χρωστούσε στον Μιχάλη, λοιπόν, θεωρούνταν ακόμη πιο χαζός. 

Αν και αρκετά πειστική, η συγκεκριμένη ερμηνεία δεν μπορεί να αποδειχθεί και μένει κατά κάποιο τρόπο στο πλαίσιο του αστικού θρύλου. Τουλάχιστον προς το παρόν. 

Τέλος, αξίζει να πούμε ότι η φράση άρχισε να χρησιμοποιείται για να περιγράψουμε τα χρέη κάποιου, μόλις τις τελευταίες δεκαετίες. Η οικονομική κρίση που βιώσαμε σίγουρα έπαιξε μεγάλο ρόλο στην επικράτηση αυτής της έννοιας. 

Ποιος ξέρει; Ίσως κάποια μέρα μάθουμε αν τελικά οφείλουμε την ύπαρξή της στην άκαρδη ιδιοκτήτρια της ταβέρνας ή στον αγαθό Θρακιώτη. 

Περισσότερα από το VICE

Εργαζόμενοι στον Χώρο της Υγείας Στρέφονται στη Σεξεργασία

Unplugged #6: Η Gen Z Πάει στον Στρατό

Ο Γιος του Osama bin Laden Είναι Ζωγράφος και η Αμερική Είναι η Μούσα του

Ακολουθήστε το VICE στο Twitter,  Facebook και Instagram.