De laatste plekken in Europa waar abortus nog verboden is

Lara wilde haar baby niet zien. Ze zou het toch niet zelf houden; toen ze op haar achttiende per ongeluk zwanger werd, leek het haar een beter idee dat het kind door haar tante zou worden opgevoed. De eerste paar maanden van de zwangerschap verliepen vrij normaal: doktersbezoeken, echo’s, geen bier en sigaretten. Maar na vijf maanden begon de pijn en het bloeden. Op de spoedeisende hulp kreeg ze een onverwachtse diagnose – iets wat haar gynaecoloog volledig had gemist. Er ontbraken twee zenuwbundels in de nek van haar baby. Een paar dagen later, nadat Lara zich opnieuw had laten testen bij haar gynaecoloog, bleek dat haar kind het syndroom van Down had. De artsen legden uit dat haar baby geboren zou worden als “een kasplantje”.

“Mijn zwangerschap was erg ingewikkeld,” zegt Lara, terwijl we in een café zitten in een dorpje in Andorra, waar ze vandaan komt. “De problemen werden pas zo laat ontdekt dat ik een groot risico liep om te overlijden.” Lara, die wegens privacyredenen niet met haar achternaam genoemd wil worden, is nu 23.

Officiële cijfers zijn er niet, maar naar schatting zijn er duizenden vrouwen als Lara, die in het geheim van Andorra naar Spanje of Frankrijk reizen om een abortus te ondergaan.

Andorra behoort – naast andere dwergstaten als San Marino, Liechtenstein, Monaco en Malta – tot de laatste landen in Europa waar abortus verboden is. Zelfs in het geval van verkrachting, incest of foetale misvorming mogen vrouwen in Andorra, San Marino en Liechtenstein geen abortus ondergaan. In Monaco mag het in dat laatste geval wel. De Raad van Europa, de belangrijkste mensenrechtenorganisatie van het continent, noemt abortus een mensenrecht, maar desondanks zijn de inwoners van deze dwergstaten gedwongen om ergens anders heen te reizen, om een abortus te laten plegen.

De vader van Lara schraapte drieduizend euro bij elkaar om de kosten van de procedure, de reis en het verblijf te dekken. Ze gingen samen naar Barcelona, waar de artsen laat in haar zwangerschap een abortus uitvoerden. Voor Lara was het een pijnlijke en traumatische gebeurtenis. Het werd nog eens verergerd doordat haar Andorrese gynaecoloog de Spaanse artsen instrueerde om Lara de baby te laten zien.

“Ze was dood,” zegt Lara. “Het kwam door een gebrek aan zuurstof, ze was helemaal paars. Het staat nog steeds op mijn netvlies gebrand, af en toe schrik ik er ‘s nachts wakker van. Ik ben altijd al bang in het donker geweest, maar nu is het veel erger geworden en slaap ik met een knuffel.” Ze had nog lang last van haar abortus. Op haar werk kon ze niet meer voldoen aan de eisen van haar baas, en uiteindelijk belandde ze in een depressie die drie jaar duurde.

“De vrouwen in Andorra worden behandeld als tweederangsburgers,” zegt Vanessa Mendoza Cortés. Ze is president van Stop Violències, een vrouwenrechtenorganisatie in Andorra, die onder meer strijdt voor de legalisatie van abortus. “Als we voor onze rechten opkomen, worden we behandeld alsof we vreselijk radicaal zijn, of gewoonweg gek.”

De Europese dwergstaten zijn politieke overblijfselen uit een vervlogen tijd. Sinds de dertiende eeuw wordt Andorra geregeerd als co-vorstendom tussen een katholieke bisschop (op dit moment Joan Enric Vives i Sicília) en het Franse staatshoofd (op dit moment Emmanuel Macron). Monaco en Liechtenstein worden allebei geregeerd door individuele vorsten. San Marino ontstond in de vierde eeuw als toevluchtsoord voor katholieken die vervolging wilden ontvluchten. De politieke instellingen van het staatje werken nog steeds hetzelfde als de stadstaten in de Renaissance, voordat Italië in de negentiende eeuw verenigd werd.

“Deze landen zijn allemaal heel conservatief, wat dit soort sociale kwesties betreft,” zegt Wouter Veenendaal, universitair docent Politicologie aan de Universiteit Leiden. “Het zijn ook de landen die als laatste met het vrouwenkiesrecht kwamen: in Liechtenstein kregen vrouwen pas in 1984 het recht om te stemmen. En in Andorra werd de echtscheiding pas in 1995 legaal.”

De manier waarop er in deze ministaatjes met abortus wordt omgesprongen wordt vaak toegeschreven aan hun unieke, historische karakter en hun religieuze wortels. “Ze zouden sterke banden hebben met de katholieke kerk,” zegt Veenendaal. Wat morele kwesties betreft – euthanasie, het homohuwelijk, vrouwenrechten, drugs – zijn ze over het algemeen enorm behoudend. Hoewel discriminatie op basis van seksualiteit er wel verboden is, gaat dat er niet altijd even consequent aan toe: in Liechtenstein mag je bijvoorbeeld geen bloed doneren als je gay bent.

Een van de redenen dat abortus zo gevoelig ligt, zegt Veenendaal, is dat deze dwergstaten hun onafhankelijkheid willen behouden. “Ze hebben een soort minderwaardigheidsgevoel, omdat ze zo klein zijn, en willen hun eigen identiteit beschermen. Als de EU zich dan ergens mee bemoeit, hebben ze het idee dat hun soevereiniteit wordt ondermijnd.”

Prins Alois van Liechtenstein dreigde in 2011 om de uitslagen van een referendum over abortus te vetoën als de bevolking voor legalisatie zou zijn. Dat was uiteindelijk niet nodig, want 52,3 procent van de Liechtensteiners stemden tegen. Wel vond een democratische beweging het een beetje gek dat de prins dit had gezegd, en volgde er een referendum om zijn macht in te perken. Uiteindelijk mocht hij zijn vetorecht echter toch behouden.

Zijn vader prins Hans-Adam II dreigde vervolgens om het land te verlaten en de naam mee te nemen – het land is naar hun familie vernoemd. Afgelopen jaar, toen de pro-abortusbeweging een beetje begon te groeien, greep de katholieke kerk echter weer in, door te dreigen de bisschop te verwijderen en het co-vorstendom te beëindigen.

“Abortus is een gevoelig punt voor de Episcopaalse bisschop, en daarom kunnen we er moeilijk wat aan veranderen,” zegt Maria Ubach, de Andorrese minister van Buitenlandse Zaken. “Onze grootte en kwetsbaarheid spelen daar een belangrijke rol in. Iedere institutionele verandering kan grote politieke gevolgen hebben.”

Hoewel de bisschop dit zelf nooit in het openbaar zo heeft gezegd, is de Andorrese regering bang dat als de Franse co-vorst de abortuswet ondertekent, de bisschop uit het land zal vertrekken. In 2009 heeft de toenmalige Franse president Nicolas Sarkozy publiekelijk gedreigd om af te treden als co-vorst als Andorra zijn ondoorzichtige bankwetgeving niet aan zou passen. Daar stemde het land in 2016 uiteindelijk mee in, hoewel onduidelijk is of dit nou alleen met dat dreigement van Sarkozy te maken had.

Als Andorra een co-vorst zou verliezen, zou dat in het ergste geval kunnen betekenen dat het politieke systeem wordt ontmanteld, zei prins Hans-Adam II, met als gevolg dat het land zijn onafhankelijkheid zou verliezen. Dat lijkt wat overdreven. Voordat echtscheidingen in 1995 werden toegestaan, werd dat ook als bedreiging voor de katholieke kerk en de samenleving gezien, maar daar kwam uiteindelijk niks van terecht. En doordat de EU, de VN en de Navo diplomatieke relaties hebben met alle Europese ministaten, ligt het ook niet voor de hand dat ze worden opgeheven of ingeperkt. Bovendien zijn ze op financieel vlak volledig onafhankelijk. “Deze ministaten zijn de rijkste landen van Europa, sommige zelfs met afstand,” zegt Veenendaal. “De EU kan helemaal geen economische druk op ze uitoefenen.”

Er is ook niets dat erop wijst dat de soevereiniteit van de dwergstaten onder druk komt te staan als vrouwen abortus zouden mogen laten plegen. Integendeel: die van Monaco is volledig intact gebleven nadat daar in 2009 abortusbeperkingen werden opgeheven, ondanks hevig protest van de katholieke hoogwaardigheidsbekleders. De Andorrese activisten vragen ook niet eens om een volledige opheffing van de abortuswetten – ze zetten zich in eerste instantie vooral in om abortus mogelijk te maken in geval van verkrachting of foetale misvorming.

“We moeten ons afvragen wat belangrijker is: fundamentele vrouwenrechten of politieke belangen,” zegt Guillamet Fages, een sociologiestudent aan de Universiteit van Barcelona die onderzoek doet naar hoe er vanuit Andorra tegen abortus wordt aangegeken. “De politici geven duidelijk de voorkeur aan dat laatste.”

Dat vrouwen simpelweg even naar het buitenland kunnen gaan voor een abortus is voor politici een makkelijke manier om de huidige wet te rechtvaardigen. “Zover ik weet komen vrouwen niet in echt moeilijke situaties terecht,” zegt Ubach. Ze hoeven “alleen maar een paar kilometer te reizen” voor een abortus, voegt ze toe, en op zichzelf is het niet zó gek om voor gezondheidsredenen de grens over te gaan. “Voor veel mensen is het sowieso vrij normaal om in Barcelona naar de dokter te gaan, aangezien we hier niet echt gespecialiseerde artsen hebben,” zegt Mendoza Cortés.

Voor zwangere vrouwen kan dat reizen echter behoorlijk naar en pijnlijk zijn – Lara herinnert zich hoe ze tijdens de terugreis na de abortus drie of vier uur lang plat op haar rug lag, terwijl ze met twee handen haar buik vasthield. Ook worden de schuld- en angstgevoelens er niet minder om, als het allemaal zo stiekem moet. “Als Andorrese vrouw wil ik dat mijn land in staat is om me te beschermen,” zegt Cristina Valen Estevez van de Sociaaldemocratische Partij. “We willen niet naar het buitenland hoeven gaan om gewoon te doen waar we recht toe hebben.” Ze voelt zich “totaal achtergesteld ten opzichte van andere Europese landen”.

In 2005 introduceerde de Andorrese regering een nieuw artikel in het strafwetboek, dat betekende dat vrouwen tot tweeënhalf jaar celstraf konden krijgen voor een abortus. Artsen die mee zouden werken konden daarnaast tot twaalf jaar gevangenisstraf krijgen als de vrouw de abortus niet zou overleven. Ook in San Marino en Liechtenstein gelden zulke gevangenisstraffen.

Lara werd in 2016 onder deze wet berecht, nadat haar gynaecoloog haar bij de politie had aangegeven vanwege haar “poging tot moord”. Ze had geluk: de rechter was een vriend van de familie en gaf haar de lichtst mogelijke straf – acht maanden in de cel of vier jaar voorwaardelijk. Als onderdeel van de voorwaardelijke straf moest Lara een anticonceptiestaafje laten plaatsen. Ze drukt op haar biceps, waar het staafje nog steeds zit.

Veruit de meeste Andorrese vrouwen die een abortus ondergaan worden er uiteindelijk niet voor veroordeeld. Het bekendste geval is een vrouw die in 1987 de gevangenis in moest, nadat ze zichzelf in haar buik schoot toen ze zeven maanden zwanger was – een verhaal waarover nog steeds wordt gepraat in het land.

De wet uit 2005 was geïntroduceerd op basis van de Andorrese grondwet, die het leven “in ieder stadium beschermt”. Het is een formulering die je op allerlei manieren kunt interpreteren, dus ook als het in stand houden van een zwangerschap. Toch heeft de overheid eerder dit jaar stappen gezet om het gebruik van embryo’s voor in-vitrofertilisatie te legaliseren, een voortplantingstechniek waarbij eicellen buiten het lichaam worden bevrucht met zaadcellen, en daarna in de baarmoeder worden geplaatst – en als de embryo ernstige gebreken vertoont, of de vrouw in kwestie ouder is dan vijftig, mag het vernietigd worden.

“Het is een land vol tegenstrijdigheden,” zegt advocaat Elisabet Zoppetti Núñez. Het lijkt erop dat het vernietigen van embryo’s alleen problematisch is wanneer ze in het vrouwelijk lichaam zitten.

Omdat deze Europese dwergstaten zo klein zijn, en bevolkt met relatief rijke mensen, denken zowel wetgevers als mensen in het buitenland dat dit alles geen al te groot probleem is. In Andorra, waar het minimumloon op 1017 euro per maand ligt, is dat echter verre van waar. Een vroege abortus kost in Spanje of Frankrijk al gauw tussen de 300 en 1000 euro, afhankelijk van het stadium van de zwangerschap, en of het in een privékliniek of in een openbaar ziekenhuis gebeurt. Vrouwen hebben vaak meerdere dagen nodig om te herstellen, en moeten ook nog betalen voor vervoer, medicijnen en verblijf. En als ze psychologische hulp nodig hebben, moeten ze dat ook zelf betalen. Voor minderjarigen wordt het nog ingewikkelder, als ze onder druk worden gezet om hun baby te houden en af te staan voor adoptie.

In 2002 was er een bijzonder naar geval, vertelt Núñez. Een elfjarig meisje werd verkracht, en de dader werd niet berecht omdat de rechter had besloten dat het “zijn leven totaal zou ruïneren”, zegt ze. “Dat het leven van dat meisje geruïneerd was deed er kennelijk niet toe.” Het meisje werd onder toezicht gesteld van maatschappelijk werkers, en ze kreeg niet de mogelijkheid om abortus te laten plegen. Uiteindelijk beviel ze toen ze twaalf jaar was. Zelfs in Liechtenstein, waar abortus illegaal is in het geval van verrkrachting, incest of foetale misvorming, mogen ongetrouwde meisjes onder de veertien (wat zowel daar als in Andorra betekent dat je seksueel meerderjarig bent) wél abortus laten plegen.

De Andorrese regering houdt niet bij hoeveel vrouwen naar Spanje en Frankrijk reizen voor abortussen sinds het daar wél legaal is geworden – dus sinds respectievelijk 1985 en 1975. Ze weten alleen hoeveel Andorrese vrouwen een abortus hebben ondergaan in openbare Spaanse ziekenhuizen, omdat die verplicht zijn om deze informatie toegankelijk te maken voor buitenlandse overheden. In 2017 waren dit 107 vrouwen, maar daar komen dus nog de vrouwen bij die naar privéklinieken en naar Frankrijk zijn gegaan.

Verpleegkundige Antonia Escoda Alegret van Accio Feminista (‘Feministische Actie’), een andere vrouwenrechtenorganisatie, heeft lang in een gezondheidscentrum gewerkt. “We wisten precies waar we zwangere vrouwen naartoe konden sturen, zelfs als het niet officieel was,” zegt ze. Een andere vrouw, die anoniem wil blijven, vertelt dat haar moeder in de jaren zeventig een abortus onderging in Engeland, omdat het nog niet kon in Frankrijk of Spanje. Later wilde ze zelf ook een abortus en ging ze naar Toulouse – wat verder geen enorm heftige ervaring voor haar was, aangezien ze de verhalen van haar moeder al kende.

Voor de een wordt de pijn minder naarmate de jaren voorbij vliegen, voor de ander blijven de emoties hangen. In de bar laat Lara een kleine tatoeage zien. Ze vertelt mensen meestal dat het voor haar jongere zusje is, maar dat is niet het volledige verhaal. Het is ook voor haar dochter, waar ze ook mag zijn.