Dit doolhof is zo eng dat je je grootste angsten overwint

Een zwak bureaulampje is het enige licht in de kamer. Ik zit tegenover een man. Voor hem liggen wat papieren en een balpen. Hij schuift een contract onder mijn ogen; of ik hem en STRP Biënnale niet verantwoordelijk wil stellen voor wat er staat te gebeuren. Zijn instructies zijn simpel: over enkele momenten moet ik het hoekje om naar een donkere, mysterieuze ruimte. In mijn hand krijg ik een cilindervormige steen. Het is een apparaatje dat, als ik bang word – mijn hart bonkt al in mijn keel – het licht zal uitschakelen en me in een allesverslindende duisternis zal achterlaten. Oh ja, nog één ding: "Je bent niet alleen in de kamer," zegt de man "Er zijn gevaarlijke mensen en we weten niet wat ze met je zullen doen."

Dit is Culture of Fear van de Oostenrijkse kunstenaar Bernhard Lenger die in Eindhoven zijn studio heeft. De installatie lijkt een simpel doolhof, maar het doolhof dompelt je tien minuten lang onder in een angstaanjagende en confronterende ervaring. De jonge kunstenaar doet dit niet aan de hand van witte lakens aan touwtjes of muziek uit de badkamerscène van Psycho, maar met onze natuureigen angst voor het onbekende. Een angst waar media en politici maar al te vaak misbruik van maken.

Alhoewel ik niet vrijwillig mijn hand zou steken in een doos vol spinnen, zie ik mezelf wel als een waaghals, dus vol overgave begin in aan mijn tocht. Zodra ik de hoek omsla, zie ik een lange gang die enkel verlicht wordt door een zwak lampje. "Mensen zijn opgelucht dat er niemand staat en ontspannen even," vertelt de Bernhard. Maar het licht gaat uit. "Dat is het moment dat mensen in paniek raken. Ze beginnen te twijfelen en denken: shit, misschien waren het toch geen loze dreigementen. Dan is het een kwestie van rustig worden, je angst overwinnen en te beslissen of je verder durft te gaan of niet."

Voortgestuwd door adrenaline en met zijn waarschuwing nog vers in mijn hoofd, beslis ik me niet te laten kennen. Van zodra het licht weer aangaat en er een man met capuchon verschijnt, loop ik vastberaden op hem af. "Ik vond het erg belangrijk dat de participant iets heeft om vast te houden. We forceren objecten om voor ons te werken. Het wordt als het ware een slaaf van ons," vertelt Lenger. "Ik vond het belangrijk dat je een relatie krijgt met het object dat je naar het einde kan leiden en eventueel je leven kan redden." Ik denk vooral: als hij me aanvalt, heb ik altijd die steen nog.

Maar binnen twee minuten sta ik aan het einde van de kamer en besef ik dat dit het einde is van de interactieve installatie. En tegenover de kunstenaar schaam ik me een beetje. Ik ben niet per se bang geweest, maar ik kan ook niet zeggen dat ik – door de aanval te kiezen – zo goed met de situatie ben omgegaan. Misschien ontdekte ik ook mijn angst om teleur te stellen en te falen?

Verschillende bezoekers lieten zich wel kennen in de beklemmende atmosfeer. "Een stoere man lachte aan het begin en vertelde dat hij niet snel bang werd," zegt Bernhard. "Maar in de gang bleef hij twintig minuten lang verlamd staan, want hij begon oprecht te twijfelen of er iets kon gebeuren. "Gisteren was een bijzonder goede dag, want er kwam een meisje huilend naar buiten," vertelt de kunstenaar. "Niet alleen omdat ze ongelooflijk bang was geweest, maar ook omdat ze plots besefte wat een angstige vriend dagelijks moest doorstaan. En dat zorgt ervoor dat de installatie geslaagd is: als iemand tot inzichten is gekomen."

Maar mogen we dan nooit meer bang zijn volgens Lenger? "Allesbehalve. Angstig zijn is normaal en zonder die emotie zouden we niet staan waar we nu zijn. Het is deel van onze evolutie," legt de jonge kunstenaar uit. "Maar ik ben er op tegen dat je angst gebruikt als politiek middel. Mensen zijn zich er vaak niet van bewust dat ze bang gemaakt worden en kunnen er niet mee omgaan."

Toch lijkt daar het schoentje te wringen. Met een beetje gezond verstand besef je dat Wilders zijn  racistische uitspraken te ver gaan, terwijl we ons toch dringend zorgen moeten beginnen maken over de opwarming van de aarde. Wie beslist dan wat gezonde en irrationele angst is? "Mensen zijn vooral bang voor dingen die ze niet begrijpen. Syriërs in mijn geboorteland Oostenrijk botsen geregeld tegen protest, omdat Oostenrijkers de taal en cultuur niet begrijpen," legt Lenger uit. "Dat neemt niet weg dat je bezorgd mag zijn, maar wees vooral bewust van politieke manipulatie en laat je niet leiden door angst: doe vooral geen stomme dingen."

En dat is precies de insteek van de installatie. "Ik wil mensen niet per se bang maken. Ik wil ze manipuleren zodat ze zichzelf bang maken, zodat ze als ze naar buiten komen beseffen dat ze puur door dat ene bordje en hun eigen fantasie allerlei doemscenario's creëerden in hun eigen hoofd."

We zijn dus onze eigen grootste vijand. En alhoewel angst iets natuurlijks is, creëren we vooral dreiging in ons hoofd. Als een kwartiertje in een installatie in de veilige omgeving van Eindhoven al zo'n gigantisch effect kan hebben, kan je je afvragen welke emotionele impact een ongenuanceerde berichtgeving over een onderwerp als terrorisme heeft op de bevolking. "Een vriendin van me was zo bang voor terroristische aanslagen, dat ze niet meer naar buiten durfde. Angst houdt mensen tegen en daarom vind ik het belangrijk dat mensen hun eigen angst begrijpen. Volgens mij kan dit door erover te praten," zegt de kunstenaar.

Op dit moment is hij ook bezig met een project dat het voor mensenrechtenactivisten mogelijk maakt zich anoniem te uiten. "Een van die activisten vertelde dat als ze in haar land zou zeggen dat ze lesbisch was, ze vermoord zou worden. Ik vroeg me af hoe ik haar kon helpen en besefte dat, aan de hand van design, ik deze mensen anoniem aan het woord kan laten." Hij kan echter nog steun gebruiken. Op zijn website lees je meer of dit project en zijn ander werk.

Culture of Fear is nog tot en met 2 april te zien tijdens STRP Biënnale in Eindhoven.