Architectenbureau ZUS verandert bouwput Spuiplein in een moderne agora

ZUS [Zones Urbaines Sensibles] vind ik waarschijnlijk het tofste architectenbureau van Nederland. Dat is omdat ze in eerste instantie bedenken hoe architectuur een betere stad of samenleving kan vormgeven, en ze niet gewoon mooie gebouwtjes willen ontwerpen. De projecten van ZUS zijn daarom veel boeiender. Zo kun je ze onder andere kennen van De Luchtsingel, de felgele, zwevende loopbrug door het centrum van Rotterdam, en Annabel, de nieuwe poptempel van diezelfde stad.

Tijdens TodaysArt Festival 2016 richt het bureau zich op de publieke ruimte, met als specifiek doelwit het Spuiplein in Den Haag. Voor het plein ontwierpen ze vier prototypes voor de ‘agora van de 21e eeuw’; de Griekse oervorm van de ontmoetingsplek en bakermat van de westerse democratie. Onderwerp van discussie: hoe kan publieke ruimte socialer, diverser en spannender worden in tijden van digitale media, drukker wordende steden, regelzucht en angst? En hoe kan het ontwerp van pleinen en straten daaraan bijdragen? Ik sprak met Elma van Boxel en Kristian Koreman, beide oprichters van ZUS, over kapotontwerpen, militarisering van de stad, de open wond die het Haagse Spuiplein is, virtuele ruimte en alcohol drinken op straat.

The Creators Project: Waar komt het idee voor de agora vandaan?
Kristian Koreman: Den Haag ligt de komende jaren politiek en cultureel op z’n gat. Het Binnenhof wordt verbouwd [de Eerste en Tweede Kamer en de Raad van State verhuizen voor dik vijf jaar naar elders, red.] en het nieuw te bouwen theatercomplex Spuiforum werd gecanceld [in plaats daarvan komt er nu een Onderwijs en Cultuur Complex dat in 2019 klaar moet zijn]. Dit gaf aanleiding om in deze snooze-periode na te denken over wat de publieke ruimte betekent, onder andere voor cultuur en democratie.

De publieke ruimte op en rond het Spuiplein is niet best. Het wordt nauwelijks onderhouden, omdat wordt gewacht op de nieuwbouw. Ook is er een soort militarisering van de openbare ruimte gaande. Camera’s bijvoorbeeld, gepantserde jeeps van de Marechaussee, en van die grote boombakken; die staan er echt niet omdat ze mooi zijn, het zijn defensieve elementen. Dat alles maakt het niet erg uitnodigend.

Elma van Boxel: Wat nog belangrijker is: als Den Haag zich ergens in kan onderscheiden ten opzichte van Amsterdam (toerisme) en Rotterdam (architectuur), dan is het wel dat het de stad van recht en vrede is. Het is onze politieke hoofdstad en instituten als het Vredespaleis, het Internationaal Gerechtshof en het Huis voor Democratie en Rechtstaat zijn er gevestigd.

Daarom willen we testen wat de agora van de 21e eeuw kan zijn; wat kan de publieke ruimte van nu en straks ons bieden en hoe willen mensen daar graag gebruik van maken. We wilden een grote ruimtelijke installatie maken die continu opnieuw wordt geprogrammeerd. Maar om zoiets hufterproof te maken en voor het aan alle regeltjes voldoet, ben je twee of drie ton verder. Daar werken we nog steeds aan, maar als eerste stap hebben we vier prototypes van agora’s ontwikkeld voor TodaysArt. En als de rijksbouwmeester het een goed idee vindt, gaat het project straks verder op het Binnenhof. Dat is natuurlijk spannend omdat het dan heel politiek kan worden met bijvoorbeeld openbare debatten.

Wat moeten we ons voorstellen bij die agora-prototypes?
Elma: Het zijn grote blokken piepschuim van zo’n 5 bij 5 meter, 1,40 meter hoog. Er komen er vier: een omsloten ruimte, een arcade, een platform en een forum. Er wordt ruimte gemaakt, maar zeker ook ruimte gelaten. Het publiek kan er hun gang gaan, er vindt een programma van TodaysArt plaats en het vormt het decor voor verschillende kunstinterventies. We gaan er zelf ook een manifest over publieke ruimte voordragen en er zijn andere lezingen. Monologen, zeepkist-stijl.

Wat is er mis met publieke ruimte in Den Haag en in het algemeen?
Kristian: Neem bijvoorbeeld de festivalmania: als er een festival plaatsvindt worden alle registers opengetrokken en mag álles, maar in het dagelijks leven zijn spontane activiteiten haast als vanzelfsprekend niet gewenst in de binnenstad. In Den Haag al helemaal, daar moet alles in zesvoud van tevoren zijn aangevraagd. Als je met je koffer op een plein gaat staan, weet je dat je binnen een paar minuten door de Marechaussee bent omsingeld. Om veiligheidsredenen begrijpelijk, maar niet geweldig voor het functioneren van een plek. Angst en comfort regeren de inrichting van het publieke domein, maar juist in tijden van maatschappelijke versplintering en digitalisering is fysieke openbare ruimte cruciaal voor sociale interactie en tolerantie.

Zijn veel pleinen en straten niet gewoon doodontworpen, om ieder mogelijk conflict te vermijden?
Kristian: Ja, ik zou het ‘kapotontwerpen’ noemen; plekken in de stad die zo goed ontworpen zijn dat er geen hol meer aan is, terwijl conflict inderdaad inherent is aan levendige plek.

Daar gaan jullie gelukkig iets aan doen. Hoe worden die nieuwe openbare plekken getest en wat kunnen de uitkomsten zijn?
Elma: Belangrijk is dat ze ongedwongen moeten zijn. Er moet de mogelijkheid bestaan dat er zich meerdere soorten groepen mogen en kunnen begeven. De ruimtelijke vorm daarvan is precies wat we willen onderzoeken: hoe moet publieke ruimte zijn, anders dan een leeg plein? Of hoe kan het anders zijn dan een serie terrassen, waar je per se moet consumeren?

Zo testen we bijvoorbeeld de ‘omsloten ruimte’. Zoiets mag nu niet omdat alles transparant moet zijn – bosjes hoger dan 1,5 meter zijn al uit den boze – maar waar kun je dan nog met iemand gaan zitten zoenen of een jointje roken? We zeggen niet dat dit allemaal op het Spuiplein moet, maar dat plein is wel het beste slechte voorbeeld waar je dit alles mooi kunt demonstreren en beproeven. Het Schouwburgplein in Rotterdam zou ook een goede testcase zijn.

En misschien is er helemaal geen behoefte meer aan zulke grote pleinen. De Hagenezen en Hagenaren vonden het Spuiplein bijvoorbeeld nooit echt een plein, behalve tijdens ‘Koningsnach’. Dus waarom niet een heel stuk opgeven aan de natuur zodat je een soort Hof van Eden midden in de stad hebt?

We kijken ook naar de connectie met semipublieke ruimtes aan het Spuiplein, zoals het Stadhuis, het Theater aan het Spui en Filmhuis. De ruimte in die gebouwen is semipubliek, je kunt er gewoon binnenlopen. Wat nu als je die ruimtes ziet als een netwerk, met het Spuiplein als verbinding? Hoe kunnen er bijvoorbeeld gemakkelijk voorstellingen van het theater of filmhuis op het plein plaatsvinden zonder dat het telkens veel geld en energie kost? Daarmee maak je het plein levendig én verlaag je de drempel naar die culturele instellingen.

Waarom is het voor jullie interessant om straks tijdens TodaysArt te experimenteren?
Elma: TodaysArt is al jaren bezig op allerlei manieren Den Haag middels kunst en interventies een spiegel voor te houden en uit te testen. Maar ook omdat TodaysArt een virtuele laag van digitale publieke ruimte toevoegt. Er komen verschillende projecties en performances die de codering van de publieke ruimte bevragen. Als we tegenwoordig op een plein zitten, zijn we niet bezig met de plek zelf maar met instagramposts uit Zimbabwe of een skypegesprek met New York. Mensen bevinden zich op het plein maar toch ook niet. Wat betekent dat voor de agora van de 21e eeuw? Dat is niet meer een plek waar oude, wijze mannen samenkomen, maar het is veel complexer gecodeerd en voor een belangrijk deel virtueel.

Ook willen we testen hoever je bijvoorbeeld met alcohol kunt gaan. In mediterrane landen is de publieke ruimte vaak heel losjes, mensen nemen zelf alcohol mee. Daardoor zie je vaak opvallend levendige plekken zonder dat het uit de hand loopt. In Nederland is het gebruik van stadsruimtes door allerlei codes vaak veel zakelijker. Behalve op Koningsdag, dan gaan we heel hard op straat drinken, maar de rest van het jaar helemaal niet.Vind zelf uit hoe je publieke ruimte óók zou kunnen gebruiken tijdens TodaysArt. ZUS’ prototypes voor de agora van de 21e eeuw zijn van 22 tot 25 september te bezoeken en naar gelieven te gebruiken op het Spuiplein.

De installaties bieden plek aan allerlei onderdelen van het programma van TodaysArt, waaronder Public under Construction: lezingen over publieke ruimte op zaterdagmiddag 24 oktober. Bekijk de volledige timetable van TodaysArt Festival 2016 hier. ZUS werkt voor het project samen met Collective Works en Refunc.