Naomi Klein: ‘Het coronavirus is de perfecte ramp voor rampenkapitalisme’

Het nieuwe coronavirus maakt veel mensen ongerust, en volgens schrijver, journalist en activist Naomi Klein heeft de geschiedenis ons geleerd dat regeringen en de wereldwijde elite daar vaak dankbaar gebruik van maken. Het zijn namelijk de perfecte omstandigheden om er politieke plannen doorheen te krijgen die normaal gesproken op veel weerstand hadden gestuit. De ‘shockdoctrine’, noemde ze het in haar gelijknamige boek dat uitkwam in 2007.

Klein beschreef daarin hoe regeringen nadat er een ‘shock’ heeft plaatsgevonden – zoals een oorlog, natuurramp of economische crisis – profiteren van de onzekerheid door economische hervormingen in te voeren. Ze noemt dit ook wel ‘rampenkapitalisme’: berekende, neoliberale maatregelen die tot meer ongelijkheid leiden.

Volgens Klein is dat nu wederom het geval in de Verenigde Staten, waar Trump een stimuleringsplan heeft voorgesteld van een biljoen dollar. Daarmee zouden bedrijven worden geholpen die zwaar te lijden hebben onder de pandemie, maar het zou ook ten koste gaan van de sociale zekerheid. “Ze doen dit niet omdat ze denken dat het de meest effectieve manier is om het lijden te verzachten, maar omdat ze het als ideale gelegenheid zien om hun ideeën uit te voeren,” zegt Klein.

VICE sprak Naomi Klein over wat er volgens haar na de ‘shock’ van het coronavirus zou kunnen gebeuren, als we kijken naar andere gebeurtenissen uit het verleden.

VICE: Even voor de duidelijkheid: wat is rampenkapitalisme, en hoe verhoudt dat zich tot de shockdoctrine?
Naomi Klein: Wat ik onder rampenkapitalisme versta is eigenlijk vrij simpel: ik omschrijf de manier waarop de private sector direct profiteert van grootschalige crises. Dat er bepaalde partijen van oorlogen of rampen profiteren is op zich niets nieuws, maar na 9/11 kreeg het een nieuwe dimensie: de regering van Bush riep een soort oneindige veiligheidscrisis uit, en begon tegelijkertijd van alles te privatiseren en uit te besteden. Daarmee heb ik het over de binnenlandse, geprivatiseerde veiligheidsstaat, maar ook over de invasie en bezetting van Irak en Afghanistan.

De shockdoctrine is de politieke strategie waarbij grootschalige crises worden gebruikt om beleid in te voeren dat systematisch voor meer ongelijkheid zorgt, en de elite rijker maakt en de armen juist armer. In tijden van crisis zijn mensen vooral bezig met de korte termijn en vertrouwen ze op de hogere macht. Dan letten we net even wat minder goed op.

Waar komt deze strategie oorspronkelijk vandaan?
Het was oorspronkelijk een reactie op de New Deal, het hervormingsprogramma van Franklin Delano Roosevelt. Volgens de econoom Milton Friedman ging toen alles mis in de VS. Na de Grote Depressie en de Dust Bowl [de grote periode van droogte in de jaren dertig] kreeg het land een activistische regering, die het als missie zag om de economische crisis razendsnel op te lossen, door de werkgelegenheid in de overheid te vergroten en directe hulp aan te bieden.

Als je een vrijemarkteconoom bent, zul je begrijpen dat wanneer de markten inzakken, het logischer is dat er progressieve verandering plaatsvindt op een organische manier, dan dat er deregulerend beleid wordt uitgevoerd dat vooral grote bedrijven goed uitkomt. Het idee achter de shockdoctrine was om te voorkomen dat zo’n crisis ruimte schept voor situaties waar normaal gesproken progressief beleid uit voortvloeit. Politici en economen snappen dat zulke momenten een kans zijn om hun maatregelen erdoorheen te drukken die niet zo populair zijn.

Op dit moment zijn er meerdere crises: een pandemie, een gebrek aan controle en een crashende aandelenmarkt. Hoe passen die allemaal in het schema van de shockdoctrine?
De shock is het virus zelf. De manier waarop het in de VS is aangepakt heeft tot een maximale verwarring en een minimale bescherming geleid. Ik denk niet per se dat er sprake is van een samenzwering, maar dat de Amerikaanse regering en Trump deze crisis volledig verkeerd hebben ingeschat.

Het is het worst-case scenario, vooral als je bedenkt wat voor nationaal zorgstelsel de VS heeft en dat werknemers nauwelijks beschermd worden. Die combinatie heeft de shock nog groter gemaakt. En het gaat uitgebuit worden om juist de industrieën te steunen die de kern vormen van de klimaatcrisis: de luchtvaartindustrie, de gas- en olie-industrie, de cruise-industrie – zij steunen dit allemaal.

Heb je een voorbeeld van hoe we dit eerder hebben kunnen zien?
In The Shock Doctrine ga ik in op wat er gebeurde na de orkaan Katrina, toen denktanks uit Washington zoals de Heritage Foundation samenkwamen, en een lijst opstelden van aantal ‘pro-vrijemarkt’-oplossingen. We weten vrijwel zeker dat dat soort meetings ook nu plaatsvinden – de voorzitter van de Katrina-groep was zelfs niemand minder dan Mike Pence. In 2008 kwam dit tot uitvoering, toen landen voor biljoenen dollars blanco checks gingen uitschrijven voor banken. Maar waar de kosten vooral in zaten, was de economische soberheid die daarop volgde. Het gaat er dus niet alleen om wat er nu gebeurt, maar ook om wie straks precies voor de rekening gaat betalen.

Is er iets wat mensen kunnen doen om de schade van het rampenkapitalisme in deze situatie te beperken? En zitten we in een lastiger pakket dan bij Katrina of de wereldwijde recessie?
Als we door een crisis worden getest, kan het twee kanten opgaan: of we vallen uiteen, of we groeien naar elkaar toe op een manier waarvan we niet wisten dat we het in ons hadden. Dat is nu weer zo. Ik heb er wel goede hoop in, omdat er – in tegenstelling tot in 2008 – nu wel een politiek alternatief is dat een andere manier laat zien om op de crisis te reageren, die zich op de wortel van onze kwetsbaarheid richt, en er veel draagvlak voor is.

Daar was het de Green New Deal ook om te doen: dat we onszelf voorbereiden op zulke momenten. We moeten de moed erin houden, en vechten voor universele gezondheidszorg, kinderopvang en betaald ziekteverlof.

Als onze regeringen en de wereldwijde elite misbruik maken van deze crisis, wat kunnen mensen dan nog voor elkaar doen?
De winners-take-all-economie zorgt ervoor dat we allemaal alleen ons eigen hachje willen redden: als jij geen goede verzekering hebt dan is dat lekker jouw eigen probleem. Maar wat zo’n crisis ook laat zien, is dat we ondertussen wel degelijk sterk met elkaar verbonden zijn, veel sterker dan ons economische systeem ons wil doen geloven.

Misschien denk je dat je veilig bent als je een goede zorgverzekering hebt, maar als de mensen die ons voedsel bereiden of onze pakketjes bezorgen niet verzekerd zijn en zich niet kunnen laten testen – laat staan thuiswerken, omdat ze dan niet doorbetaald krijgen – dan zijn wij ook niet veilig. Als we niet voor elkaar zorgen, wordt er ook niet voor ons gezorgd. We zijn met elkaar verstrengeld.

De verschillende manieren om de samenleving in te richten, brengen ook verschillende kanten van onszelf aan het licht. Als je in een systeem leeft waarvan je weet dat er niet voor mensen gezorgd wordt, en de middelen niet eerlijk worden verdeeld, dan zal jouw hamsterende kant worden aangesproken. Wees daar dus van bewust en denk na over hoe je – in plaats van er alleen voor te zorgen dat jij en je familie goed zitten – je ook juist om je heen kunt kijken, en kunt letten op de mensen die het het allerzwaarst hebben.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE US