De lesbische zangeres die met Frida Kahlo en ‘heel Mexico’ het bed in dook

We bevinden ons in een groezelige club in Mexico, in de jaren vijftig. Op het podium staat een zangeres die, tot grote verbazing van het publiek, geen rode jurk met franjes draagt. Ze draagt een broek met daar overheen een vormloze poncho. Haar haren zijn strak naar achteren gekamd. Aan haar nek en in haar oren bungelen geen juwelen en om haar schouders zit geen frivool sjaaltje. Haar gezang klinkt diep en rauw in plaats van zuiver en engelachtig. En na haar optreden rooft ze samen met haar mannenvrienden de bar van alle sterke drank, sigaar tussen de lippen geklemd, en versiert ze de knapste vrouwen.

De naam van deze zangeres is Chavela Vargas (1919-2012), het belangrijkste feministisch icoon in de geschiedenis van Mexico. “Er is geen lesbienne in Mexico die haar naam niet kent en haar niet aanbidt. Vanaf het moment dat ze het podium besteeg, opende ze de deur voor alle lesbiennes,” vertelt een vriendin in de documentaire ‘Chavela’, die aankomende week te zien is op IDFA.

Al op jonge leeftijd druiste de zangeres tegen de genderregels van het patriarchaat in. Vargas, geboren in Costa Rica, speelde nooit met poppen. Haar lichaam, grote handen en bewegingen waren ‘jongensachtig’, en dat zorgde voor veel tegengeluid uit haar omgeving. Toen ze zeven was en de kerk inliep, werd ze in bijzijn van iedereen door de priester verbannen. Telkens als er bij haar ouders thuis gasten over de vloer kwamen, verstopten ze haar uit schaamte. En toen haar ouders scheidden, dumpten ze hun dochter bij een oom en tante zonder daarna ooit nog contact met haar op te nemen.

Chavela pakte haar eenzaamheid, woede en voorliefde voor muziek in, en trok in haar eentje naar Mexico. Daar maakte ze haar intrede in het nachtleven, waar ze al haar opgekropte emoties verwoordde in de vorm van duistere, tergend ontroerende nummers. In het begin besteeg ze de podia van clubs zoals het toen hoorde: als een ‘echte’ vrouw, met hoge hakken, make-up en lang haar. Maar dat werkte niet – in een strapless jurk voelde ze zich als een travestiet, en het gebeurde geregeld dat ze tijdens het zingen haar armen in de lucht stak om vervolgens bij het omlaag kijken te ontdekken dat haar borsten uit de jurk ontsnapt waren. Ook begreep ze voor geen meter hoe een mens in een jurk op veilige manier een trap af kon lopen. Voor haar eerste optreden oefende ze dit wel tachtig keer, en toch donderde ze voor de ogen van haar publiek naar beneden.

Pas toen ze andere kleding aantrok, begon haar carrière eigenlijk echt. Iedereen wilde plots een antwoord op de vraag: wat is de deal met die vrouw die een broek draagt? Houd in je achterhoofd dat een vrouw met broek in die tijd, nog voor de jaren vijftig, op straat uitgescholden werd voor ‘macho’ of ‘butch’. Wie een broek aantrok, was automatisch lesbisch, en wie lesbisch was, werd zonder meer gemarginaliseerd.

Maar niet alleen met haar kleding bevocht ze het Mexicaanse patriarchaat – ze zette haar muziek ook in als wapen. Haar songteksten waren aan vrouwelijke geliefden gericht, en dat maakte van haar de eerste vrouw in Mexico die ooit publiekelijk over de vrouwenliefde durfde te zingen. In haar nummer Macorina(een meisjesnaam) zingt Vargas bijvoorbeeld: “Leg je hand hier, Macorina.” Dat zong ze altijd met een zeer seksuele lading.

De identiteit van de vrouwen waarover ze zong, hield ze voor de buitenwereld verborgen. Maar door kennissen en vrienden werd Chavela Vargas altijd al ‘vrouwenverslindster’ genoemd, of ze spraken over haar als ‘de vrouw die met heel Mexico geslapen heeft’.

Ze had altijd hele knappe vrouwen aan haar zijde, en hield er een heleboel affaires op na. Hoe bekender ze werd, hoe meer belangrijke mensen haar wilden zien en ontmoeten. Die belangrijke mensen waren natuurlijk altijd mannen, vaak politici en invloedrijke intellectuelen, die hun vrouwen meebrachten. En op precies die vrouwen liet Vargas haar oog vallen. Naast kleding en liedteksten was ook Vargas’ versierspel een van de manieren waarop ze liet zien dat ze schijt had aan patriarchale normen en waarden.

De bekendste vrouw waarvan bekend is dat Vargas er een affaire mee had, is feministisch icoon Frida Kahlo, die de toen nog jonge zangeres ontmoette op een uit de hand gelopen huisfeest bij Kahlo. Over die eerste keer dat ze haar zag, vertelt Vargas in het interview dat de rode draad vormt van de documentaire: “Het was net een visioen, ik zag haar gezicht en dacht dat ze van een andere planeet kwam. […] Ik wist onmiddellijk dat ik van deze persoon kon houden, met de meest toegewijde liefde die deze wereld kent.”

Kahlo en Vargas bleven een tijdlang met elkaar optrekken, tot Vargas er genoeg van had. Het idee van eeuwige liefde vond ze ouderwets; intense, kortstondige liefdes veel oprechter.

Chavela Vargas leefde erop los: op zaterdag ging ze de club in, om er op maandagochtend pas weer uit te komen. Ze trad veel op, dronk flessen tequila leeg met collega-zanger en collega-vrouwenverslinder José Alfredo, en was als gast te vinden op beruchte feesten. Zoals op het huwelijk van Elizabeth Taylor, waar volgens Vargas iedereen wel met iemand in bed dook, en zijzelf wakker werd naast actrice Ava Gardner.

Maar hoe kan het dat ze als genderbender lesbienne in het toen rigide Mexico niet bont en blauw werd geslagen op straat, in de club, of in de buurtwinkel?

Dit is het ding: Chavela Vargas kwam pas uit de kast toen ze 81 was. Daarvoor sprak ze nooit over haar seksualiteit. Ze mocht zich dan wel kleden als een man en iedereen wist wel dat ze op vrouwen viel, niemand sprak het uit – dat was in die tijd niet sociaal geaccepteerd. Vargas maakte op slimme manier gebruik van de hypocrisie van de Mexicaanse cultuur van toen: je mocht doen wat je wilde, zolang je het niet in het openbaar deed. Het podium was een uitzondering, daar mocht alles. Maar in het echte leven? Nee.

Vargas creëerde, via haar muziek en performances, een persona die kon overleven in een wereld waarin lesbiennes geen plaats hadden: die van een Macha, een vrouwelijke macho die meer macho was dan alle macho’s bij elkaar. Ze wilde sterk zijn, veel drinken en zoveel mogelijk vrouwen veroveren.

Uiteindelijk werd de drank ook haar ondergang – tenminste, tijdelijke ondergang. Na een hoop dronken en erbarmelijke performances, verdween ze van alle podia. Het duurde meer dan tien jaar voordat ze zich uit een web van alcoholisme, agressie, eenzaamheid en armoede (voor haar muziek had ze nooit veel geld gekregen van de platenmaatschappij) wist te worstelen. Pas in 1991 trad ze voor het eerst nuchter op in Mexico City.

Ze droeg al dikke brilglazen en een kort grijs kapsel toen ze in 1992 naar Spanje trok, waar ze als een feniks uit de dronkemansassen herrees. Daar werd ze omarmd als de geweldige artiest die ze is. In Mexico had ze, hoe goed ze het muzikaal ook deed, vanwege haar voorkomen, gedrag en liedteksten nooit als hoofdprogramma op een groot podium mogen staan. In Spanje kon dat wel.

Gecharmeerd door de muzikale en seksuele vrijheid en gelijkheid in het land, omarmde ze eindelijk met trots het woord dat haar hele leven tegen haar werd gebruikt als scheldwoord: ‘lesbienne’. In het jaar 2000 kwam ze voor het eerst officieel uit de kast, in haar autobiografie Y si quieres saber de mi pasado ( Als je mijn verleden wil kennen). En wat daarop volgde was een stroom aan speeches die ook in de documentaire getoond worden, vol advies voor moeders, dochters, vrouwen, zussen, vrienden en geliefden:

“Mexico leerde me zijn wie ik ben, niet met knuffels en kussen maar met vuisten en slagen. […] Wees dapper en kijk de uitdagingen die op je pad komen in de ogen. Wees nooit beschaamd voor wie je bent. […] Dit is de waarheid die altijd geldt: Als je trouw blijft aan jezelf en vasthoudt aan jouw waarheid, zal je uiteindelijk winnen. De prijs is hoog. Je lijdt veel. Maar uiteindelijk zal je zegevieren.”

De documentaire Chavela, gemaakt door Catherine Gund en Daresha Kyi, is tijdens IDFA te zien op 20 november bij EYE, op 21 november in de Melkweg en op 25 november bij Podium Mozaïek.