Mozarts kleermaker

Theodor in zijn atelier, in alledaagse kleding.

Theodor Pištěk, inmiddels 80 jaar oud, is een Tsjechische kostuumontwerper. Hij is vooral bekend van zijn werk voor de film Amadeus uit 1984, waarvoor hij een Academy Award won. In de jaren ‘80, toen Tsjecho-Slowakije door het IJzeren Gordijn afgesneden was van het Westen, werd Theodor afgesneden van de Tsjechische filmindustrie, in die tijd een marionet van de communisten. Toch wist hij de overtocht naar Amerika te maken en aan films te werken met Miloš Forman, een vriend die al in 1968 vanuit Tsjecho-Slowakije naar Amerika was gevlucht. Ze werkten samen aan Valmont en The People vs. Larry Flint, maar Amadeus was hun grootste succes. De film werd bekroond met acht Academy Awards en maakte van Theodor een icoon onder modeontwerpers.

Men zou de zege van een paar Tsjechen bij de belangrijkste Amerikaanse filmprijzen kunnen zien als één van de tekenen dat de Koude Oorlog op zijn eind liep. Maar in die tijd—midden jaren ‘80—had het totalitaire regime van het land de neiging om burgers te straffen wanneer ze succes hadden in het buitenland. Theodor werd zo een onwaarschijnlijk doelwit.

VICE: Hoe ben je kostuumontwerper geworden? Werd je aangesteld door het regime?

Theodor Pištěk: Ze stelden me niet aan. Het was een existentiële behoefte voor mij. Ik had geen opleiding op dat gebied; de enige ervaring die ik had was een studie aan de kunstacademie, waar ze alleen kostuums kenden van oude schilderijen. Ik zag het als creatief werk. Het voelde alsof ik de eerste was die wist hoe de film eruit zou komen te zien. Ik was altijd één van de mensen die het scenario als eerst mocht lezen, want zo kwam je erachter dat een bepaald karakter een advocaat moest zijn en dat soort dingen. Veel kostuumontwerpers krijgen alleen een algemeen beeld van wat mensen in de tijd van het verhaal droegen en geven hun personages een pak aan, maar zo makkelijk is het niet.

Was het moeilijk om in die tijd materialen te vinden voor je kostuums? Ik kan me voorstellingen dat de winkelmogelijkheden in communistisch Tsjecho-Slowakije nogal beperkt waren. 

Daar begonnen de problemen. Mijn enige redding was één winkel, die bezocht werd door de vrouwen van topmannen van de Communistische Partij van Tsjecho-Slowakije. De Praagse Barrandov Studios hadden ongelofelijk veel macht en konden regelen dat sommige van hun kostuumontwerpers daar inkopen konden doen voor verschillende films. Je kon daar echt kwaliteitsspullen halen. Daar ontmoette ik alle dames van de Communistische Partij. Ik moest altijd wachten totdat ze klaar waren en daarna lieten ze me naar binnen. De eerste film waar ik zonder al deze belemmeringen aan werkte was Amadeus.

Maar je liep bij Amadeus tegen andere problemen aan, toch? 

Iedere keer als Miloš Forman naar Tsjecho-Slowakije kwam werd hij omringd door de geheime dienst. Er waren een paar regisseurs op Barrandov die lid waren van de Communistische Partij. Wanneer mensen erover begonnen dat Forman naar Praag kwam om Amadeus op te nemen, schreven zij een brief aan het Centrale Comité waarin ze zeiden dat ze, als waakzame filmmakers, protesteerden tegen de opnames van Forman. Maar omdat de economie in de jaren ‘80 zo slecht was, vond de partij dat het beter was om wat dollars te verdienen dan om te luisteren naar een stel communisten. Hoewel ze wel een ontmoeting planden met Forman en de producent om tot een overeenkomst te komen over het verdere verloop van de opnames.

Wat was de overeenkomst? 

Elk van de meer prominente leden van het team had een eigen agent die hen schaduwde, maar in werkelijkheid liep het anders. De man die Forman in de gaten moest houden kwam iedere ochtend binnen en voor 20 dollar vergat hij alle orders die hij had gekregen, en waarschuwde hij Forman juist voor waar hij voor moest oppassen. Maar Forman hield zich aan de overeenkomst met de Communistische Partij. Daarom sprak hij ook niet af met [toneelschrijver en dissident] Václav Havel, want hij had beloofd dat niet te doen.

Hollywood lijkt er moeite mee te hebben om historische details nauwkeurig weer te geven als de film zich niet afspeelt in Amerika. Het is alsof ze er altijd zo overduidelijk naast zitten. 

Ja, dat is moeilijk voor ze. Toen de hoofdontwerper langskwam voor een vergadering, haalde hij de Romeinse cultuur en de romaanse stijl door elkaar. Maar ze wilden wel echt de sfeer uit Mozarts tijd zo reëel mogelijk in beeld brengen. Ze zochten daarom iemand uit Praag, die verbonden was met Mozart. Daarom heeft Forman mij gevraagd.

Hoe ervoer je de stroom van aanbiedingen die je gehad moet hebben na het winnen van de belangrijkste filmprijs in Amerika?

Ik kreeg heel veel kansen, maar ik kon me gewoon niet voorstellen dat ik daar bleef, want mijn familie woonde in Tsjecho-Slowakije. Ik ben bijvoorbeeld geen modeontwerper, maar Nina Hyde, een moderedacteur voor The Washington Post, was blijkbaar helemaal weg van me. Ik was in 1984 in Amerika tijdens de lente- en zomermodeshows en Nina trok me mee naar alle bekende winkels aan Fashion Avenue in New York. We zaten altijd vooraan en ik gaf voor The Washington Post commentaar op elke show. Amadeus had zo’n groot effect op Amerika, dat kun je je niet voorstellen. De film had een impact op mode en zorgde voor al die klassieke elementen in het straatbeeld. Het voelde alsof ik mensen zag die mijn kostuums droegen als ik buiten liep.

De 18e eeuwse mode-invloeden bereikten een hoogtepunt in de jaren ‘80. Ik bedoel, ‘Rock Me Amadeus’? Wie had gedacht dat zoiets ooit zou kunnen bestaan?

Ik geloofde mijn ogen niet toen ik een man op straat zag in witte kousen en franjes. Twee dagen voordat ik naar huis vloog na het afronden van Amadeus, kreeg ik een aanbieding van een Amerikaans merk of ik hun nieuwe collectie wilde maken. Ik ben oud dus ik herinner me het merk niet, maar het was American Dior of zoiets… Ik probeerde het consulaat ervan te overtuigen mijn visa te verlengen, maar dat deden ze niet, ook al had ik de steun van The Washington Post.

Een andere creatie van Theodor voor Amadeus. Representatief voor een minder ingewikkelde tijd waarin welvarende vrouwen de hele dag niet anders te doen hadden dan zich aan te kleden.

Hoe reageerde je thuisland op je succes?

Niemand wilde met me praten. Alleen mijn vrouw en kinderen waren op het vliegveld.

Je kwam niet eens op het nieuws?

Nee, maar mijn vrouw zat in de directie van de Barrandov Studios en Miroslav Müller, de communistische staatssecretaris van cultuur, kwam langs om haar te vragen hoeveel ik had verdiend. Dat was de enige officiële reactie. En toen werd ik natuurlijk afgewezen door de regisseurs van Barrandov en buitengesloten door de lokale filmindustrie.

De regisseurs van Barrandov besloten dat niemand zelfs maar mocht praten over mij of Amadeus. Ze vonden dat ik niet één van hen was. Ludvík Toman, hoofd dramaturgie bij de Barrandov Studios, had toen veel invloed. Hij had banden met de staatspolitie en waarschijnlijk met de Russische KGB, en gaf een half officiële verklaring af dat de regisseurs me niet mochten benaderen.

Had je een reden om te geloven dat de geheime dienst je telefoon aftapte omdat je zoveel contacten in Amerika had?

Nee, ze konden dat niet doen bij mij omdat ze net een paar miljoen dollar hadden gevangen voor een film die een stel Amerikanen opnamen in Tsjecho-Slowakije. Ze waren best kapitalistisch wat dat betreft: ze konden geen mensen vervolgen waar ze aan verdienden. Het zou ook internationaal gezien moeilijkheden veroorzaken.

Maar je hebt vast wel wat problemen gehad.

Een Amerikaanse radiozender heeft een keer een grondig item over mijn werk gemaakt terwijl ik deelnam aan een gezamenlijke tentoonstelling van een aantal kunstenaars die hier plaatsvond. De dag erna kwam ik erachter dat al mijn schilderijen naar beneden waren gehaald en naar de muur gericht stonden. Het was niet modieus om succesvol te zijn.

Nogal een contrast met de roem die je in Amerika had ervaren.

Er blafte nog geen hond naar me. Kun je het je voorstellen, zo’n schok? Het ene moment ben je wereldberoemd en het volgende word je vervloekt. Na de Oscars waren er van die kreeftfeestjes waar mensen voor betaalden om binnen te komen zodat ze met mij aan tafel konden zitten kreeft eten. Toen nodigde één of andere vrouw me uit in Dallas. Ik ging ernaartoe en ze bleef me behandelen als een koning. Ze nam me mee naar de tuin achter haar reusachtige huis en liet me allemaal bosjes rhododendrons zien. In elk bosje had ze een scherm gezet waar een scène van Amadeus op herhaald werd. Om precies te zijn die waar ‘Constume designer: Theodor Pištěk’ in beeld staat. En bliep, daar begon het weer opnieuw. Toen begonnen er opeens 150 mensen te applaudisseren in de tuin. Ik heb veel van dit soort verhalen. Ik had het gevoel alsof ik deel uitmaakte van iets dat niet echt gebeurde, ook al was ik beroemd geworden in Amerika op een manier zoals niemand anders dat ooit had gedaan. Op de avond van de Oscars stond ik in dezelfde rij als Kirk Douglas en Diana Ross. Kirk draaide zich om en zei: “Weet je wat? Waarom ga jij vandaag niet vooraan staan?”.

Portret door Adam Holly

Kostuumfoto's eigendom van Barrandov Studios a.s.