We spraken twee mensen die veroordeeld zijn voor genocide

Foto's door de auteur.

Redactionele opmerking: Alle namen zijn veranderd.

Voor de ingang van Nyarugenge Prison, een gevangenis in Kigali, Rwanda, staan gewapende bewakers naast de geverfde letters “No Corruption.” Als ik door de hekken kijk, zie ik hoe bewakers de gevangenen begeleiden. De gevangenen dragen roze kleding als ze nog in afwachting zijn van hun vonnis en oranje als ze hun straf al uitzitten.

Twintig jaar geleden kwamen er tijdens de drie maanden durende Rwandese genocide 800.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s om het leven, door toedoen van hun vrienden, collega’s en buren. Na deze catastrofe moesten er gigantisch veel mensen vervolgd worden, maar er was slechts een beperkte hoeveelheid aan middelen en mensen om alle processen te voltrekken. Om het wat te versnellen werden de gacaca-rechtbanken in het leven geroepen, een soort volkstribunalen. De rechtszaken werden in de dorpen gehouden, en de verdachte werd voor de ogen van zijn eigen gemeenschap geconfronteerd door de slachtoffers en hun families.

Toegang krijgen tot een van de Rwandese gevangenissen is een ingewikkeld proces. Je moet een aantal brieven met aanbevelingen indienen, samen met een schriftelijke verklaring van de Rwandese Justitiële Dienst waarin ze toestemming geven om de gevangenis te bezoeken. Na alle bewijsstukken te hebben aangeleverd, zat ik op een bankje bij de receptie van een gevangenis te wachten om twee voor genocide veroordeelde mensen te spreken: Justine, een 50 jaar oude vrouw met een oranje gestippelde doek om haar hoofd, en Thomas, een man van 54 met een horloge om zijn pols, die vriendelijk mijn hand schudde voor hij ging zitten.

VICE: Waarom zitten jullie in de gevangenis?
Justine: Ik zit hier door dingen die te maken hebben met de genocide. Ik maakte deel uit van de regerende partij en heb bijgedragen aan wat er met mijn buren is gebeurd. Toen de genocide begon, werd er een wegblokkade opgezet bij mijn huis. Tegen mij werd gezegd dat ze probeerden om de soldaten van het Rwandees Patriottistisch Front te arresteren. Ik wist helemaal niet dat er genocide plaatsvond, dus ik geloofde ze gewoon. Uiteindelijk zijn mijn buren vermoord, en om mijn familie te beschermen ben ik ook mensen gaan vermoorden. Ik hoorde toen bij de Interahamwe (een paramilitaire Hutu-militie).

Hoelang duurt je straf?
Ik zit al in de gevangenis sinds 1996, maar in 2007 mocht ik naar huis. Daarna werden er nieuwe aanklachten tegen mij ingediend, en ongeveer drie jaar na mijn vrijlating moest ik weer terug naar de gevangenis. Ik had al bekend wat ik had gedaan en ik had om vergeving gevraagd. Ik dacht dat het allemaal voorbij was, maar ze zeggen dat ik hier de rest van mijn leven zal zitten.

Waarom werd je teruggebracht naar de gevangenis? Er kwam een gacaca-rechtszaak. Terwijl je terechtstaat komt iedereen je dan beschuldigen. Ze zeggen dat jij in je eentje iedereen in dat gebied hebt gedood, terwijl dat onmogelijk is.  

Veel mensen zijn slachtoffer geworden van de genocide. Naarmate de tijd verstrijkt zonder dat er een schuldige wordt aangewezen, zoeken ze naar iemand op wie ze het kunnen afschuiven. Ze zijn boos en beginnen zomaar dingen te roepen, en de lijst van beschuldigingen wordt steeds langer. Tijdens de gacaca-rechtszaken werd vaak één persoon van heel veel verschillende dingen beschuldigd. Ik kreeg niet eens de kans om te zeggen wat ik gedaan had, ze wilden gewoon dat ik zou zeggen dat ik inderdaad iedereen had vermoord. Tegenwoordig worden de mensen die terechtstaan niet meer veroordeeld door de mensen die ze iets hebben aangedaan. De regering handelt dat nu af.

We hebben de misdaden die we hebben begaan al lang geleden bekend. De overlevenden hebben hun aanklacht ingediend. De mensen uit mijn buurt hebben me vergeven. Nu klaagt de regering me aan voor dingen die niet waar zijn.

Er kwamen in mijn geval later dus nieuwe aanklachten bij. In het gebied waar ik vandaan kom, woonde iemand met dezelfde achternaam. Waarschijnlijk kreeg ik ook die beschuldigingen erbij. Ik kon wel zeggen wat ik gedaan had en dat ik dat al bekend had, maar ik slaagde er helaas niet in om iemand te vinden die me kon verdedigen tegen de nieuwe aanklachten. Als je tijdens de gacaca-rechtszaken niemand hebt die aan jouw kant staat, ben je verloren.

Het is nog steeds onbegrijpelijk dat zoveel Rwandezen hebben gemoord. Waarom denk je dat al die mensen deelnamen aan de genocide?

Ik werkte op het vliegveld als receptionist. Daar hoorde ik op RTLM [Radio-Télévision Libre des Milles Collines] dat het vliegtuig van President Habyarimanas uit de lucht geschoten was. Kranten en radioprogramma’s wakkerden de woede aan bij mensen. Na de vliegtuigcrash vertelden ze dat je behoedzaam moest zijn omdat er mensen waren die je dood wilden hebben. De media heeft een grote bijdrage geleverd. RTLM zei dat ze hun informatie verkregen via de Tutsi-radiostations, en ook de kranten droegen bepaalde ideeën uit. Maar ik las de krant wel, want ik wilde natuurlijk weten wat er allemaal aan de hand was.

De genocide kwam ten einde door een overwinning van de RPA, grotendeels een Tutsileger. Hoe reageerde je daarop?
In het begin waren we geschokt. We dachten dat we vermoord zouden worden omdat we zelf ook gemoord hadden, maar ze behandelden ons juist heel goed. We kregen water, eten, en konden douchen. We hadden een goed leven, in tegenstelling tot de overlevenden – we kregen een film te zien over hoe de anderen behandeld werden. Mensen die zeggen dat de Rwandese regering slecht is, hebben het verkeerd. Als je ziek bent krijg je medicijnen. En we mogen onze familie niet bezoeken, maar zij ons wel.

Wordt er in de gevangenis onderscheid gemaakt tussen mensen die deel hebben genomen aan de genocide en mensen die voor iets anders veroordeeld zijn?
Nee, ik ben echt ontroerd door de manier waarop gevangenen hier samenleven. Zelfs ik met mijn levenslange straf kan hier makkelijk omgaan met iemand die maar dertig dagen vastzit. Sommige mensen voelen zich schuldig omdat ze verschrikkelijke dingen hebben gedaan en nu zo goed worden behandeld. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen mensen op basis van hun misdaden. Alleen mensen met kinderen worden anders behandeld, omdat ze meer aandacht nodig hebben.

Denk je dat het mogelijk is dat het ooit weer zo uit de hand zal lopen in Rwanda?
Als de regering mensen goed blijft inlichten over de verschrikkelijke gebeurtenissen uit het verleden, zal het niet opnieuw gebeuren. Het is belangrijk om liefde in de mensen te planten.

Hoelang duurt jouw straf?

Thomas: Mijn straf duurt dertig jaar.

Men zegt dat voornamelijk de media en politici ervoor gezorgd hebben dat zoveel mensen deelnamen aan de wreedheden. Ben je het daarmee eens?
Het vuur werd aangewakkerd door de media, die door de leiders gebruikt werden om hun boodschap naar buiten te brengen. Mensen zeggen dat de genocide is begonnen  door de vliegtuigcrash, maar ik denk dat de media de reden zijn dat de genocide begonnen is.

Denk je dat de spanningen na de genocide zijn blijven bestaan?
In 2002 en 2003, nog voor de gacaca, leefden de mensen niet op een goede manier samen. Maar er werd wel geprobeerd om de mensen samen te brengen en er werden lessen georganiseerd in de gevangenissen. Ik was een leider, dus nu geef ik de mensen hier les. Ik wil de mensen nu over vrede leren.

Hoe ziet een normale dag eruit voor jou?
We sporten van 07:00 tot 08:00 en daarna leren we voor elektricien, monteur en allerlei andere praktische beroepen. Later op de dag werken we dan allemaal in verschillende vakgebieden. Ik werk nu in de beveiliging.

Hebben jullie onlangs ook iets gedaan om de genocide te herdenken?
Ja, er was een bijeenkomst in de kerk.

De termijn van de Rwandese president Paul Kagame duurt tot 2017. Hij was een voormalige RPA-leider. Hoe denk je dat het land zal veranderen als hij ermee stopt? Kan het land net zo vredig zijn onder leiding van iemand anders?
De grondwet die stelt dat zijn termijn zal eindigen, is van toepassing op mensen die langer dan twee termijnen dienen. Maar die grondwet kan altijd nog veranderd worden. Zelfs de president kan nog van gedachte veranderen, maar daar rept hij met geen woord over. Ach, in de gevangenis mogen we toch niet stemmen, dus ik heb er niks over te zeggen.