De grimmige geschiedenis van de schimmel die tot de eerste lsd-trip leidde

In augustus 1951 brak er een vreemde ziekte uit in Pont-Saint-Esprit, een klein plaatsje in het zuiden van Frankrijk. Mensen hadden last van buikpijn, en begonnen te ijlen en te hallucineren: ze dachten dat er helse figuren rondliepen en er van alles in de fik stond. Om aan dit denkbeeldige inferno te ontsnappen probeerden sommige mensen uit het raam te springen, terwijl anderen radeloos door de straten dwaalden, en zo hard schreeuwden dat ze de sirenes van de ambulance daarmee overstegen. Eigenlijk dus zoals een gemiddelde zombiefilm.

Meer dan driehonderd mensen uit de regio hadden medische hulp nodig. Vijf overleden er, en ongeveer zestig gingen naar psychiatrische klinieken. Sommigen hadden een maand later nog steeds hallucinaties.

Vandaag de dag is het nog altijd de vraag hoe deze mysterieuze ziekte precies is ontstaan, maar veel medische specialisten en historici hebben sterke vermoedens dat moederkoorn de boosdoener was. Moederkoorn is een schimmel die op rogge, tarwe, gerst, haver en gras kan groeien. De slachtoffers zouden destijds brood hebben gegeten dat van roggemeel was gemaakt, en de ziekte ergotisme hebben opgelopen, ook wel de kriebelziekte genoemd. In de middeleeuwen stond het bekend onder iets spannendere namen, zoals ‘de brandende ziekte’, ‘hellevuur’ of het St. Antoniusvuur’, naar de Franse kloosterorde die voor de slachtoffers zorgde.

De kriebelziekte werd waarschijnlijk ontdekt toen mensen graan begonnen te verbouwen, ongeveer 10.000 jaar geleden. De eerste vermelding is afkomstig van de Romeinse onderzoeker Plinius de Oudere, in de eerste eeuw na Christus, en historici en scheikundigen beschreven hoe de Grieken de schimmel gebruikten als chemisch wapen én psychoactieve drug tijdens het vieren van de mysteriën van Eleusis.

Moederkoorn dankt zijn effecten aan alkaloïden, organische verbindingen die voorkomen in planten en bekendstaan om hun medicinale werking. Andere voorbeelden daarvan zijn morfine (dat in klaprozen zit), atropine (dat tegen vergiftiging wordt gebruikt en in bessen zit) en kinine (dat gebruikt wordt om malaria te behandelen, en je in de schors van de kinaboom kunt vinden). Ze staan allemaal op de modellijst van essentiële geneesmiddelen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), maar kunnen ook allemaal schadelijk en zelfs dodelijk zijn. Ze zijn zowel giftig als heilzaam, afhankelijk van de dosering. En zo kunnen ook de alkaloïden in moederkoorn zowel een geneeskrachtige werking hebben als een gruwelijke ziekte veroorzaken.

In de tiende eeuw stierven er tienduizenden mensen in West-Europa aan de kriebelziekte: vanwege de hongersnood waren de armen gedwongen om besmet graan te eten. De ergste klacht die ze daarbij kregen was gangreen. “In Parijs en omliggende dorpen hadden meerdere mensen zweren op hun ledematen,” schreef historicus Flodoard tijdens een epidemie in het jaar 945. “Hun ledematen, die beetje bij beetje verder afbrandden, werden verteerd totdat de dood een einde aan hun kwelling maakte.” Ongeveer vijftig jaar later leidde de schimmel tot 40.000 doden in Zuid-Frankrijk. De monnik Raoul Glaber, die er ook van overtuigd was dat de lichaamsdelen verbrand waren (terwijl er in werkelijkheid weefsel was afgestorven), schreef: “Men werd getroffen door een vreselijke plaag: een verborgen vuur dat, wanneer het een arm of been aanvalt, dit ledemaat verteert en van het lichaam scheidt.”

Ondanks dit alles wordt ditzelfde moederkoorn nu ook gebruikt om migraine mee te behandelen. En dat is niet de enige opvallende manier waarop het nu wordt gebruikt.

Deskundigen onderscheiden twee soorten kriebelziektes: de gangreen-variant, zoals hierboven beschreven, en de ‘convulsieve’ vorm – die minder dodelijk is, maar net zo eng. Moederkoorn activeert dezelfde neurotransmitters als serotonine, die onder andere belangrijk zijn voor je spijsverteringssysteem, stemming en slaap-waakcyclus.

Grote concentraties serotonine kunnen leiden tot het serotoninesyndroom, waarbij het brein onberekenbare signalen naar de rest van het lichaam stuurt. Je darmen legen zichzelf, spieren trekken samen, je gaat er flink van zweten en raakt verward. Het kan ook getriggerd worden door mdma – als je kaken stijf staan betekent dat dat je een klein beetje van het syndroom hebt geproefd.

De convulsieve vorm was een soort serotoninesyndroom, waarbij de alkaloïden in de schimmel massaal in het brein komen. Deze variant trok van de middeleeuwen tot de zeventiende eeuw door Noorwegen, en zorgde ervoor dat slachtoffers urenlang heftige stuiptrekkingen kregen, waarbij hun ledematen in extreme en pijnlijke posities terechtkwamen - soms moesten er meerdere mensen aan te pas komen om de slachtoffers te overmeesteren. Deze krampaanvallen konden ook tot miskramen leiden, en volgens historici moesten er soms polsen en handen gebroken worden om deze mensen de controle over hun lichaam terug te geven. Ook werden ruggenwervels soms zo ver gebogen dat slachtoffers terechtkwamen in pijnlijke ‘bal-achtige’ vormen.

Diezelfde alkaloïden zijn erg belangrijk in de verloskunde, omdat ze sterke samentrekkingen in de baarmoeder kunnen veroorzaken. Vanaf de zestiende eeuw kregen zwangere vrouwen de schimmel toegediend om de bevalling tot stand te laten komen, maar dat stopte in de negentiende eeuw omdat het ook bijwerkingen bleek te hebben, zoals een grote kans op een baarmoederbreuk. Tegenwoordig gebruiken artsen het nog steeds voor postpartumbloeding, overmatig bloedverlies na een bevalling.

Net zoals in het Frankrijk van de jaren vijftig, veroorzaakte moederkoorn in het middeleeuwse Noorwegen mysterieuze en morbide hallucinaties. De visioenen stonden direct in verband met de fysieke symptomen van de ziekte: het verbrande uiterlijk van het gangreen werd het hellevuur genoemd. Zoals wel vaker in deze tijd, werd de verklaring voor deze ziekte gezocht in het bovennatuurlijke. Slachtoffers geloofden dat ze werden lastiggevallen of bezeten door demonen.

Eeuwen later heerste juist het idee dat de wezens in deze hallucinaties bevriend waren met heksen. Veel mensen vermoeden dat de heksenprocessen van Salem in de zeventiende eeuw het gevolg waren van rogge met moederkoorn, maar destijds werden de hallucinaties geïnterpreteerd als hekserij. Twintig mensen werden opgehangen.

Toch waren er ook een paar artsen en deskundigen die rond die tijd het verband tussen moederkoorn en deze vreemde gebeurtenissen begonnen te trekken. Dankzij een aantal ontwikkelingen (pesticiden en de kweek van schimmelbestendige gewassen) was de ziekte de volgende eeuw praktisch uitgeroeid. Wat er in het Franse Pont-Saint-Esprit gebeurde wordt door velen als heropleving gezien.

Begin twintigste eeuw begon de Zwitserse scheikundige Albert Hofmann zich te interesseren in deze schimmel. Zijn werk zou leiden tot behandelmethoden voor bloedingen, onvruchtbaarheid, de ziekte van Parkinson, maar ook een molecuul voor iets totaal anders: lsd. Eigenlijk probeerde hij een verbinding te creëren om luchtwegen en bloedsomloop te stimuleren, maar hij kwam uit op een stofje dat in eerste instantie vrij nutteloos leek. Het heette LSD-25, omdat het zijn 25ste verbinding op basis van moederkoorn was. Jarenlang werd er niet echt meer naar omgekeken, totdat Hofmann zelf eens wat besloot te gebruiken, en zo de eerste persoon werd die de hallucinogene werking ervan ontdekte.

lsd-trips zijn gelukkig totaal niet te vergelijken met wat al die arme slachtoffers van de kriebelziekte te verduren kregen. Maar de drug is slechts een van de vele toepassingen van een schimmel, die wat dat betreft veel invloed heeft gehad op de westerse geschiedenis: van epidemieën, geloof in het bovennatuurlijke, de farmaceutische industrie tot zelfs de kunstwereld. Want of je het nou hebt over de apocalyptische schilderijen van Jheronimus Bosch of psychedelische rock: het vindt allemaal zijn oorsprong in een schimmel die je naar de hemel kan brengen – of de hel.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE Frankrijk .