Waarom Brussel dringend een gebruikersruimte nodig heeft

In een grootstad als Brussel lopen we elkaar voorbij zonder mekaar te zien. Of het nu op een grote boulevard of in een piepklein steegje is, sommigen zijn onzichtbaar voor de rest van de wereld en isoleren zich om hun ongeluk in stilte te dragen. Het gebeurt regelmatig dat ik in het hart van onze hoofdstad mensen zie die zich verstoppen om drugs te kunnen gebruiken.  

Om dit ‘probleem’ van drugs in de openbare ruimte - en alle risico’s die drugsgebruik op straat met zich meebrengen - te bestrijden, heeft de stad besloten om haar allereerste veilige gebruikersruimte te openen in Brussel-Zuid. Dit gebeurt in samenwerking met preventiedienst Bravvo, het Socio-Sanitair Onthaalcentrum en de politie. Het project wordt beheerd door vzw Transit, een opvang- en verblijfscentrum voor mensen die zich in een onzekere of extreem kwetsbare situatie bevinden en afhankelijk zijn geraakt van harddrugs. 

In 2018 opende in Luik de eerste veilige gebruikersruimte van ons land. De zaal werd op 1 september opnieuw gesloten in afwachting van de hernieuwing van gemeentelijke vergunningen, maar ging niet aan haar doel voorbij. Het concept heeft tot heel wat positieve resultaten geleid. 

VICE ging in gesprek met Bruno Valkeneers, communicatieverantwoordelijke van vzw Transit. We hadden het over het belang en de voordelen van de veilige gebruikersruimte.

VICE: Hé Bruno, waar zet Transit zich precies voor in?
Bruno Valkeneers: Onze vzw doet haar best om zo weinig mogelijk voorwaarden te stellen aan bezoekers. We vragen nooit om iemands papieren. We maken geen contracten en er zijn ook geen andere vereisten. Wat wij bieden is een onthaal, maaltijden en de mogelijkheid om te douchen en een paar uur te blijven hangen. De vzw probeert vooral een schadebeperkende logica te hanteren en oordeelt niet over het gebruik zelf. Het idee is om een sociale band te scheppen met deze mensen, want daar begint het allemaal mee. Mensen die illegale producten gebruiken, worden sterk gestigmatiseerd en vaak ook gemarginaliseerd. Zij doen dingen die de meesten als crimineel beschouwen, en dus hebben ze de neiging om zich te verstoppen. Daardoor kunnen ze soms geen medische hulp kunnen zoeken als dat nodig is. Wij zijn het laatste front waar mensen terechtkunnen om weer op het rechte pad te geraken. Onze voorzieningen vertegenwoordigen rechten die aan de basis liggen van elke democratie: denk aan het recht op gezondheid, het recht op menselijke waardigheid en het recht om correct behandeld te worden. 

We werken al meer dan 25 jaar op die manier, maar er ontbrak een belangrijke schakel: het grootste probleem voor de maatschappelijk werkers, is dat we mensen op straat drugs laten gebruiken. Daardoor bleven we altijd achter met een gevoel van “ik geef deze persoon wel de spullen die die nodig heeft, maar op het moment van gebruik kan ik geen zorg aanbieden.” Het is belangrijk om te weten dat de infecties die deze mensen oplopen vaak te wijten zijn aan het feit dat de openbare ruimtes waarin ze gebruiken zo ontzettend vuil zijn. Er zijn mensen die zich injecteren met water uit het kanaal omdat ze geen toegang tot gesteriliseerd water hebben. 

De ontbrekende schakel die je noemt zou dan een gebruikersruimte zijn?
Ja - eerst en vooral om gebruik in die smerige omgevingen te vermijden, maar ook om te voorkomen dat ze niet voortdurend gecontroleerd worden door de politie of worden aangevallen door iemand die hen kwaad wilt doen. Zolang er een zeker comfort is, kunnen zij bij ons op een veilige manier hun dosis klaarmaken en is er een maatschappelijk werker om hen te begeleiden. 

Je moet begrijpen dat dit goede mensen zijn, die ook graag voor hun gezondheid willen zorgen zodra ze die mogelijkheid hebben. Vandaar dat het belangrijk is dat wij in de buurt zijn om hen te ondersteunen of informatie te geven over gezondheidszorg. Deze mensen willen niet dood. Gezondheid is een essentieel onderdeel van het algemene welzijn van de samenleving omdat het ervoor zorgt dat onze bezoekers sociale banden kunnen herstellen, een huis of een job kunnen vinden, hun familie kunnen terugzien,...

Wat is de huidige stand van zaken in België als het gaat over mensen die in een afhankelijkheidssituatie verkeren? 
Er zijn veel gebruikers die geen ‘problemen’ vertonen: ze hebben een job, zijn geïntegreerd en komen nooit naar onze vzw. Zo ziet de meerderheid van drugsgebruikers eruit, 80% of meer. Wat we zien is dat de aanloop van mensen in onze vzw is geëxplodeerd, en de coronacrisis heeft dit probleem verergerd. Momenteel wordt de drugshandel sterk uitbesteed: op dit moment zijn het de thuisdealers die met elkaar concurreren. Daar geldt een agressief marketingbeleid dat dezelfde logica hanteert als de reguliere markt: koop drie gram en krijg één gram gratis, de promotie van aantrekkelijke producten, iemands sociale kringen benutten… 

Druggebruik strafbaar maken of verbieden heeft een averechts effect: we kunnen niet verwachten dat dit soort thuisdealers zullen bijdragen aan de publieke gezondheid. Als ze geld nodig hebben, verkopen ze zelfs aan minderjarigen. Sommigen creëren met opzet een tekort aan bepaalde producten om de vraag te vergroten, en beginnen vervolgens een ander middel te verkopen ter ‘vervanging’. De toegangspoort tot cocaïne en psychostimulerende middelen is explosief in opmars. In Antwerpen is het aantal inbeslagnemingen de afgelopen 6, 7 jaar 14 keer hoger geworden. Van de tonnen drugs die binnenkomen onderscheppen we maar een heel klein deel. Het aanbod van verdovende middelen breidt zich uit en de beschikbaarheid is gigantisch, vooral door de komst van het internet. Je kunt vandaag perfect zonder al te veel apparatuur drugs in je achterkeuken fabriceren. Dat zien we bijvoorbeeld bij de clandestiene laboratoria in Vlaanderen en Nederland. Dit fenomeen is veel te groot om te bestrijden met een heel arsenaal aan totaal ondoeltreffende wetgevingen. Het is een oorlog die bij voorbaat al verloren is. 

Is er naast de opkomst van het internet nog iets anders dat die toename aan drugsgebruik kan verklaren? 
Uiteindelijk komt het neer op de onderliggende motivatie voor druggebruik. Dit fenomeen roept serieuze vragen op over onze maatschappij in z’n geheel. Het verbaast me niet dat een samenleving die het individualisme en de prestaties van het individu overwaardeert een stijging ziet in het gebruik van prestatiebevorderende drugs zoals cocaïne - dat overigens niet alleen in het uitgaanscircuit wordt gebruikt maar ook op het werk, voor de productiviteit. Het in vraag stellen van de consumptie en de handel in drugs betekent ook dat je de waarden van de maatschappij in vraag stelt. Wat interessant is aan gebruikersruimtes is dat we een sociaal project zien dat haar bezoekers als menselijke wezens beschouwt. Het is een eerste stap in de richting van een meer inclusief en coherent drugsbeleid. 

Heel concreet: een drugsgebruiker komt de gebruikersruimte binnen, wat gebeurt er daarna?
Deze persoon zou eerst een gesprek hebben met een van onze deskundige: artsen, verpleegkundigen, psychologen, maatschappelijk werkers, pedagogisch werkers,... Deze eerste fase is van cruciaal belang om te voorkomen dat mensen een nieuwe drug ontdekken tijdens hun bezoek of dat er minderjarigen bij ons terechtkomen, wat niet is toegestaan. Als een bezoeker aan de toelatingscriteria voldoet, wordt diegene geregistreerd met een anonieme ID en gaan we samen aan het werk op onze drugsbestrijdingslocatie. We maken de bezoekers verantwoordelijk voor de hygiëne van de zaal: het zijn de mensen zelf die hun tafels schoonmaken na gebruik. Nadat ze hun middelen hebben ingenomen gaan ze naar de ontspanningsplek. We gaan iemand onder invloed niet meteen terug op de openbare weg droppen. En zo proberen we ook flauwvallen en overdoses te voorkomen. We zullen met elke persoon bespreken of die in staat is om weer te vertrekken. Zo niet, dan laten we ze onder observatie met rust. Maar altijd op een sociale manier.

Waarom wordt deze gebruikersruimte precies nu geopend in Brussel?
Die is er op vraag van de politiek gekomen. Hiervoor hebben we zonder succes 25 jaar lang geprobeerd om zo’n ruimte in Brussel te openen, maar naarmate de tijd verstrijkt lijkt de algemene houding te veranderen - dat geldt zelfs voor de Verenigde Naties, die drugs reguleren op een globaal niveau. Vroeger werd drugsverslaving alleen vanuit een crimineel oogpunt bekeken. Tegenwoordig raken steeds meer mensen zich bewust van de gezondheidsdimensie, en dat is een goede zaak. We realiseren ons dat criminalisering leidt tot discriminatie bij de toegang tot zorg. In sommige landen wordt decriminalisering zelfs aangemoedigd om de toegang tot zorg te bevorderen. Mensen hebben ingezien dat de strikt strafrechtelijke reactie op drugs niet langer houdbaar is. 

In Luik was dit project een succes. Wat waren daar de resultaten? 
Het is een groot succes. De overheid ziet er vooral voordeel in om onveilig drugsgebruik uit de publieke ruimte te weren: denk aan injectienaalden in parken, zandbakken, enzovoort. In Luik gebruikten onze bezoekers meer dan 20.000 keer drugs. We kunnen ervan uitgaan dat dit gebruik anders gewoon op straat had plaatsgevonden. En bij ons is er nooit een fatale overdosis geweest. In Frankrijk werd er overigens een groot onderzoek uitgevoerd waaruit bleek dat mensen die deze gebruikersruimtes bezoeken minder vaak misdrijven plegen dan degenen die wegblijven. 

Druggebruik blijft illegaal, dus waarom werken jullie samen met de politie?
Door bang te blijven voor de buurt en de politieke oppositie kun je praktijken in de hand werken die je juist wilt voorkomen. Als we niet in de problemen willen raken en willen beletten dat er dealers voor de deur gaan staan om drugs te verkopen, zullen we een nultolerantiebeleid voor sommige zaken moeten voeren. Daarom werken we samen met de politie. 

Maar we werken vooral samen omdat ons werk illegaal is in de ogen van de federale wet. Die wet dateert van 1921 en is sindsdien amper hervormd. Ze is ooit gewijzigd om substitutiebehandelingen toe te staan (waarbij je afhankelijke mensen een alternatief middel voor hun drugs biedt, red.) maar de wet an sich is niet veranderd. In die tijd was de aanpassing bedoeld om de opiumepidemie te bestrijden, maar dat is van de vorige eeuw. Drugs waren toen iets van de artistieke en de politieke elite en er waren er nog niet zo veel. Artikel 3 van de wet bepaalt uitdrukkelijk dat “eenieder die ruimten ter beschikking stelt om het gebruik van drugs te vergemakkelijken, wordt gestraft met gevangenisstraf”. Als we dit streng interpreteren zouden we kunnen zeggen dat onze ruimte het gebruik vergemakkelijkt. Maar daar geloof ik niet in. Een wet moet altijd geïnterpreteerd en beoordeeld worden in het licht van de ontwikkeling van de samenleving. Er is momenteel sprake van een sociaal- en gezondheidssysteem dat gebruik niet per se vergemakkelijkt: een persoon zal nog steeds gebruiken, maar hier kan het op een verantwoorde manier. We gaan niet op zoek naar mensen om ze aan te moedigen om drugs te nemen. 

Aangezien ons initiatief in de ogen van de wet tot vervolging zou kunnen leiden, werken we samen met het Openbare Ministerie en de politie aan een manier om toch te kunnen blijven bestaan. In België is de verantwoordelijkheid voor gezondheidszaken geregionaliseerd en sommige regio’s zijn niet zo vooruitstrevend, maar het Brusselse Gewest is van mening dat dit project doeltreffend is voor haar inwoners en heeft het dus mogelijk gemaakt om de gebruikersruimte in te voeren door te onderhandelen met het parket en de politie. 

De gebruikersruimte met verlaagd risico is goedgekeurd door de gemeenteraad en zal in december 2021 haar deuren openen. De faciliteit krijgt de naam GATE en wordt gevestigd in de Woeringenstraat 9 in de wijk Lemonnier.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.