De rouw om beroemdheden is geen aanstellerij

De Pont De L'Alma-tunnel in Parijs is objectief gezien een doodnormaal stukje weg. Google leert ons dat de tunnel onder een brug doorloopt met dezelfde naam, die de oevers van de Seine met elkaar verbindt. Onder deze basisinformatie vind je tevens een link die je meeneemt naar een pagina op Google Maps, die "Diana's Last Drive" heet. Door hierop te klikken zie je de laatste rit die prinses Diana maakte en die eindigde in haar dood. Dat lijkt nogal luguber, maar als je recentelijk een blik hebt geworpen op de voorpagina's van alle kranten, dan is het ineens niet meer zo gek. Terwijl de hele wereld stilstaat bij de dood van prinses Diana, twintig jaar geleden, staan de roddelbladen vol met terugblikkende herdenkingen, dezelfde complottheorieën als twintig jaar geleden, en bizarre 'wat als'-stukken. De dood van Diana is twee decennia later nog steeds een van de meest zichtbare en invloedrijke gebeurtenissen in de geschiedenis van beroemdheden.

De populaire bekommernis om de dood van een beroemdheid is vrijwel onvermijdelijk. Afgelopen jaar verloren we internationale popiconen als David Bowie, Prince, Leonard Cohen, George Michael en Carrie Fisher, en we hebben dit jaar nog weinig respijt gehad met Chris Cornell, Chester Bennington, Prodigy, Dick Gregory, Sam Shepard, Gregg Allman, en anderen die overleden zijn. Elk van deze sterfgevallen bracht een golf van verdriet en sentimentele herinneringen met zich mee, van lof over hun carrières tot aan meer persoonlijke essays. Dit is nauwelijks nieuws te noemen, want mensen hebben al een fascinatie met beroemde sterfgevallen sinds het concept van beroemdheid bestaat, en toch stroomden iedere keer als er een beroemdheid overleed de sociale media vol met uitingen van verdriet en rouw.

Deze sterfgevallen en onze reactie daarop zijn een kenmerkend en uniek sociaal fenomeen: waarom voelen we ons verbonden en intiem met mensen die we nog nooit hebben ontmoet? Waarom doet de dood van een vreemde, die toevallig bekend is, zoveel met ons? En hoe kunnen we onze relatie met deze mensen en hun dood begrijpen?

Samita Nandy, directeur van het Centre for Media and Celebrity Studies (CMCS) in Toronto, legt uit dat hoewel onze interacties met beroemdheden nog steeds gemedieerd zijn, de beroemdheden toegankelijker zijn dan ooit, dankzij de nieuwe mogelijkheden tot persoonlijker, vertrouwelijker contact met onze favoriete artiesten. Er zijn tientallen artikelen die manieren geven om met een beroemdheid in contact te komen. Onze gevoelens van verwantschap met deze artiesten zijn daardoor sterker geworden. Nandy noemt deze interacties "para-sociale relaties."

Jacque Lynn Foltyn, hoogleraar sociologie aan de National University in La Jolla in Californië, doet al jaren onderzoek naar de dood van beroemdheden en de publieke betrokkenheid. Ze vertelt dat onze lievelingsberoemdheden "heel erg verbonden zijn met ons ontwikkelende zelf." Ze zegt dat zodra een bekendheid uiting geeft aan een herkenbaar probleem, zoals bijvoorbeeld Chester Bennington deed met zijn mentale gezondheid, dat onze connectie verstevigt. "Het maakt ze kwetsbaar," zegt Foltyn. "Het zorgt ervoor dat mensen zich met een beroemdheid kunnen identificeren: [de artiest] spreekt dan voor hen." Hun uitingen legitimeren en geven geloofwaardigheid aan de "productie van onze eigen identiteit, onze eigen levenscyclus en de overgangsrituelen," voegt ze eraan toe.

Foltyn noemt deze personen "intieme vreemdelingen", en omschrijft het verdriet dat we voelen als "rechteloos verdriet", een sociaal ongepaste vorm van rouwen. Volgens haar wordt het vaak gekarakteriseerd door de afkeuring van anderen. "Iemand zal bijvoorbeeld tegen je zeggen: 'Waar heb je het over? Je kende die persoon helemaal niet!'" zegt ze. Dat creëert tegenstrijdigheid met de enorme hoeveelheid aandacht die de media schenkt aan de dood van een beroemdheid. Foltyn merkt op dat het voor veel jonge mensen de eerste keer is dat ze te maken krijgen met de dood, maar het is "gemedieerd door afstand en beeldschermen, en dus is het op een veilige afstand."

Nandy onderscheidt dit verdriet ook door een gebrek aan "materiële verantwoordelijkheden" die door de dood veroorzaakt worden. "Bij het verlies van een dierbare, zoals een familielid, zijn er vaak juridische en financiële stappen die genomen moeten worden," zegt ze. Dit hoeft niet als er een beroemdheid overlijdt, want die verantwoordelijkheden worden dan doorgeschoven naar hun eigen familie, agenten of publicisten, terwijl wij het van een afstandje bekijken. "Het wordt een ander cultureel artefact dat we kunnen consumeren om onszelf voldoening te schenken. Op een bepaalde manier wordt het verdriet omgezet in een vorm van genoegen, om het waargenomen verlies te verwerken," zegt ze.

Volgens Nandy en Foltyn confronteren deze sterfgevallen ons ook met onze eigen sterfelijkheid. "Net als in het echte leven confronteert een dergelijke dood ons met onze eigen sterfelijkheid, die we willen tegengaan met culturele constructies als 'onsterfelijke roem'," zegt Nandy.

Foltyn denkt dat een gebrek aan formele training in de dood en aanverwante processen ons onvoorbereid laat om verlies te kunnen verwerken. "Dit is vooral belangrijk in een seculair tijdperk, waarin de meesten onder ons grote onzekerheid voelen over wat er gebeurt na de dood," zegt ze. Deze angst resulteert erin dat we de publieke figuren hun eigen dood 'verwijten'. Foltyn is kritisch op die gewoonte. "Ik denk dat het een manier is om om te gaan met de dood," zegt ze. ''Men vraagt zich af: 'Wat was de doodsoorzaak, en was het te voorkomen?' Wij maken ze verantwoordelijk voor hun eigen dood." Het idee is dan dat we ons ervan overtuigen dat we de dood kunnen vermijden door niet dezelfde fouten te maken. "Het is allemaal een manier om onze gevoelens over de dood te beheersen."

De complexe mechanismen waardoor we beïnvloed worden door het overlijden van beroemdheden zullen zich waarschijnlijk ontwikkelen en zelfs intensiveren, aangezien de digitale nabijheid sterkere gevoelens van verbinding en identificatie met geliefde beroemdheden oproept. Zowel Nandy als Foltyn dringen aan op sociale ondervraging en deconstructie van onze gevoelens voor beroemdheden en het verdriet dat we voelen door hun overlijden. Het doel dat ze nastreven is niet om verdriet te vermijden of ongeldig te maken, maar om deze sterfgevallen en onze relatie met hen op een gezonde en constructieve manier te verwerken en aan te pakken.