Volkert van der G. gaat binnenkort vrijkomen, en dat is maar goed ook

Volkert van der G., de moordenaar van Pim Fortuyn, komt misschien binnenkort vrij op proefverlof, ruim elf jaar na zijn arrestatie in het Mediapark in Hilversum. De publieke reactie hierop is niet verrassend: het merendeel van de mensen vindt het schandalig dat hij 'nu al' vrij komt. “Het is voor mijn gevoel ook zo kort geleden. Elf jaar alweer? Het is absurd hoe soft het Nederlandse rechtssysteem is” zei een willekeurige passant vorige week tegen de verslaggevers van Metro. Ook premier Rutte liet zich vorig jaar negatief uit over het naderende proefverlof van van der G.

Die reactie is nogal kortzichtig. Het Nederlandse strafrecht is ten eerste helemaal niet soft. “Als je kijkt naar de netto straf, staat Nederland in de top drie van de zwaarst straffende landen in West-Europa. Dus we straffen al streng,” zegt Takvor Avedissian, strafrechter in Amsterdam. Volkert van der G. kreeg 18 jaar opgelegd. In 2001 was dat bijna de maximale tijdelijke gevangenisstraf (tegenwoordig is die maximale straf niet meer 20 maar 30 jaar) die een rechter kon opleggen zonder levenslang op te leggen, een straf die bijna nooit wordt opgelegd voor een enkelvoudige moord omdat – en dit lijken veel mensen in Nederland niet te beseffen – levenslang in Nederland ook echt levenslang is. Dus niet 25 jaar, of 30 jaar en een ijsje, maar gewoon zitten tot je sterft. Je kan wettelijk om gratie vragen, maar dat is een sinds 1970 maar één keer verleend – aan een terminaal zieke die eruit mocht om te sterven. Er is geen enkel land in Europa dat zo streng is.

Daarnaast is de gemiddelde straf voor zware misdrijven als moord en doodslag al jaren aan het stijgen. Uit onderzoek van de Volkskrant in 2011 bleek dat de gemiddelde opgelegde straf in een moordzaak tussen 2006 en 2010 naar 14.7 jaar is gestegen, een toename van drie jaar.

Maar de reactie is wel heel begrijpelijk. De geheugenwetenschapper Douwe Draaisma noemt in zijn boek Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt een verschijnsel dat hij telescopie noemt. Een belangrijke of traumatische gebeurtenis legt een zwaar anker in je geheugen. Veel mensen weten nog precies waar ze waren toen ze het nieuws hoorden van het overlijden van Lady Diana of het instorten van het World Trade Center in New York. Dat anker zorgt ervoor dat de gebeurtenis relatief dichtbij lijkt. Iets dat je zo helder bijstaat, lijkt vaak korter geleden dan het in werkelijkheid is.

Een mogelijke verklaring van dit verschijnsel kan het best worden geïllustreerd aan de hand van het model van een lopende band. Herinneringen worden volgens dit model opgeslagen in chronologische volgorde. Als je iets probeert te herinneren, scan je terug de lopende band op naar een specifieke herinnering. Als er tussen dat moment en het heden veel dingen zijn vergeten, schuift de herinnering in je beleving als het ware de lopende band op en lijkt het voorval dus korter geleden.

Dat geldt ook voor zware publieke misdrijven. Draaisma noemt als voorbeeld de veroordeling van Ferdi Elsas, de ontvoerder en moordenaar van Gerrit Jan Heijn (de kleinzoon van Albert Heijn), die tot 20 jaar cel werd verdoordeeld en na zo'n 12 jaar proefverlof kreeg. “Toen Ferdi E. proefverlof kreeg, vooruitlopend op zijn definitieve vrijlating, was een algemene reactie: 'Heeft hij zijn straf nu al uitgezeten?'” Het telescopische lopendebandeffect zorgt ervoor dat we steevast dit soort gevallen bevooroordeeld inschatten.

Het is voor mensen die met het recht werken, zoals met name rechters, advocaten en officieren van Justitie, een probleem dat telkens als iemand vrijkomt er massaal wordt geroepen dat het rechtssysteem rot is. Maar die reactie, hoewel feitelijk onzinnig, is niet onbegrijpelijk. Het spreekt voor de stabiliteit van onze rechtsstaat dat verdachten en criminelen, ondanks deze druk vanuit de samenleving, nog steeds relatief fatsoenlijk behandeld worden. En dat is maar goed ook, want zoals Dostoyevski al zei wordt de beschaving van een volk afgemeten aan de manier waarop het met zijn veroordeelden omgaat.

De beslissing of van der G. met proefverlof mag, wordt waarschijnlijk later vandaag genomen door Staatssecretaris Fred Teeven die, om het Shakespeariaanse drama compleet te maken, niet alleen Fortuyns opvolger was bij Leefbaar Nederland, maar ook nog in de rechtszaak tegen Volkert van der G. moest getuigen. Deze zit hiermee in een moeilijke spagaat. Samen met zijn grote broeder Opstelten heeft hij altijd een lans gebroken voor een harder, minder begripvol strafrecht.

De Telegraaf berichtte gister dat  Teeven zou gaan beslissen om het verlof niet toe te kennen. Maar doordat hij nu gedwongen is zijn eerdere afwijzing van het proefverlof te herzien (en daarom met nieuwe feiten zal moeten komen waarom hij niet met verlof zou mogen), zit de kans er dik in dat hij van der G. noodgedwongen zijn vrijheid zal moeten schenken.

Ongeacht of hij proefverlof gaat krijgen, zal van der G. in mei 2014 vrijkomen. Hij zal dan twaalf jaar achter tralies hebben gezeten. Naar mijn mening is dat genoeg. Maar mijn mening doet er niets toe. Net als de mening van de mensen die vinden dat hij voor eeuwig achter tralies moet zitten of erger. We leven namelijk in een rechtsstaat, waar een rechter beslist hoe iemand gestraft wordt. En dat is maar goed ook.

Update: Teeven heeft nu officiëel bekend gemaakt dat Van der G. niet op proefverlof mag. Hij krijgt wel een aantal privileges in de gevangenis, zoals de mogelijkheid om zes keer voor een periode van zestig uur zonder toezicht in een woning binnen de gevangenismuren te wonen. Van der G. heeft nu een week om tegen de beslissing bezwaar aan te tekenen.

Update 10 december: De RVJ heeft vandaag besloten dat Van der G. vanaf februari met proefverlof mag. Hij moet volgens de raad "meermalen daadwerkelijk in de vrije samenleving kunnen verblijven" in voorbereiding op zijn definitieve vrijlating in mei. De uitspraak is volgens de woordvoerder van de RVJ definitief: "dit is ons besluit en hier moet iedereen het mee doen."