De eigenaardige geschiedenis van vrouwen die dodelijke kleding dragen

In oude verhalen en sprookjes vergiftigden vrouwen hun rivalen vaak met opzichtige objecten zoals een appel, maar in de negentiende eeuw droegen vrouwen zonder het te weten jurken die onder het rattengif zaten. De gevaren zijn inmiddels veranderd, maar één ding blijft hetzelfde: de link tussen mode en de dood is er een die blijft fascineren.

In 1995 publiceerde The New Yorker de fotoserie In Memory of the Late Mr. and Mrs. Comfort van Richard Avedon. Daarin is de prachtig gestylde Nadja Auermann op verschillende manieren vastgelegd: terwijl ze de vloer veegt, voor een camera poseert en terwijl ze haar partner omhelst. Wat hier bijzonder aan is? Haar partner is een menselijk skelet. Zijn kleren hangen vreemd langs zijn lijf en zijn hoed ligt scheef op zijn schedel. Als visueel narratief is het zowel griezelig als prachtig tegelijk. Vlees, bot en katoen liggen hier vlak bij elkaar. Leven en dood raken elkaar letterlijk aan.

De foto's zijn ook een goed voorbeeld van de relatie tussen mode en de dood, eentje die blijft fascineren. Kleren zijn altijd dicht bij je tijdens het leven, maar blijven ook lang na de dood nog bestaan. Geen wonder dus dat ook kleding ons kan doen denken aan onze eigen sterfelijkheid.

Maar de relatie tussen kleding en de dood gaat verder dan dat: kleren kunnen ook de oorzaak zijn van de dood. Kunsthistoricus Alison Matthews David vertelt in Fashion Victims: The Dangers of Dress Past en Present: "Kleding zou ons fragiele lichaam moeten beschermen tegen gevaar, maar op dat gebied faalt het vaak op spectaculaire wijze."

Bij de woorden 'gevaarlijke kleren' denk je al snel aan korsetten en lotusvoetjes. Beide worden gezien als voorbeelden van de schade die vrouwen wordt aangedaan om schoonheid te bereiken, maar de geschiedenis van schadelijke kleding is langer en veelzijdiger dan dat. Davids boek beschrijft een hele reeks dodelijke ongevallen, veroorzaakt door kleding. Ze variëren van wurgshawls (zoals die van danseres Isadora Duncan) tot hoge hakken die auto-ongelukken veroorzaken en levensgevaarlijke kokerrokken tot aan de enkels. Die geven zo weinig ruimte om te bewegen dat ze regelmatig voor kleine verwondingen zoals blauwe plekken zorgen, maar ook dodelijke ongelukken kunnen veroorzaken, zoals verdrinking.

Het idee van dodelijke kleding bestaat als eeuwen, denk maar aan het brandende bruidskleed van Creüsa. Maar de beroemdste komt uit de negentiende eeuw, in het verhaal van Sneeuwwitje. Het lukt de slechte koningin niet om haar mooie stiefdochter te vermoorden met een korset dat strak genoeg zit om haar te verstikken, dus probeert ze het op een andere manier: door middel van haar toverkracht maakt ze een giftige kam.

Het is vergelijkbaar met de zestiende eeuwse koningin Catherine De Medici, die ervan werd beschuldigd handschoenen te vergiftigen. Ook in het sprookje wordt gebruik gemaakt van het feit dat de kam zo dicht bij de huid komt. "De kam raakte Sneeuwwitje amper aan toen het gif begon te werken en het meisje bewusteloos neerviel." Uiteindelijk werkt ook dit niet. De beroemde vergiftigde appel is nodig om Sneeuwwitje echt om zeep te helpen. Maar het is een interessant verhaal; het idee dat kleren mensen pijn kunnen doen past precies bij het thema van ijdelheid en de obsessie met het visuele.

Even doorspoelen naar de twintigste eeuw en we vinden nog een legende, die rondgaat in de VS. Folklorist Jan Harold Brunveld vertelt de meest voorkomende vorm van het verhaal: "Een meisje draagt een nieuwe jurk naar een schoolfeest. Tijdens de avond voelt ze zich een paar keer licht in het hoofd. Haar date neemt haar mee naar buiten voor wat frisse lucht, totdat ze doodziek wordt en sterft op het toilet. Onderzoek wijst uit dat de jurk de oorzaak van haar dood is. Die werd namelijk gedragen door een overleden meisje tijdens haar begrafenis. Voor ze de grond in ging, werd de jurk uitgetrokken en teruggebracht naar de winkel. De formaldehyde die nog in de jurk zat, ging de poriën van het dansende meisje binnen."

Net als met Sneeuwwitje ligt de angst (en misschien ook wel de spanning) in het idee dat stof op een onzichtbare, onvoorspelbare manier schade kan aanrichten. De dingen die ons zouden moeten beschermen, ons warm moeten houden en ons lichaam mooi moeten maken, doen eigenlijk het tegenovergestelde.

Hoe leuk dat soort verhalen ook is om te lezen, het interessantste voorbeeld van de dodelijkheid van kleding heeft niks te maken met kwaadaardigheid (of de kleding van een lijk), maar meer met productiefouten. In Fashion Victimsbeschrijft David hoe koperarseniet in de achttiende eeuw een populaire manier was om kleding te verven. Nu weten we hoe dodelijk het hoofdingrediënt, arsenicum, is. De smaragdgroene stof, die ook wel Sheelesgroen werd genoemd, was ontzettend dodelijk voor de mensen die ermee werkten.

De bijwerkingen van het gebruik van de kleur varieerden van pijn in de spieren, stuiptrekkingen, en in veel gevallen de dood. De mensen die ermee werkten, vaak vrouwen, leden er enorm aan. De ongevallen haalden de voorpagina's (waaronder een opvallende reportage door Dr. A.W. Hoffman in de London Times met de titel "The Dance of Death"), maar toch werden de gevaarlijke werkomstandigheden genegeerd door de werkgevers. Ook het maken van hoeden, waarbij een mix van kwik en zuur op dierenhuid wordt gewreven, zorgde bij veel mensen voor afgrijselijke psychologische en lichamelijke klachten. Er wordt wel gezegd dat dit de inspiratie vormde voor het karakter van de Gekke Hoedenmaker in Alice in Wonderland.

Waarom zijn we zo geïnteresseerd dit soort verhalen, die toch vrij verschrikkelijk zijn? Waar ligt precies die aantrekkingskracht? Komt het doordat het zowel morbide als mooi is? Is de dood veroorzaakt door een baljurk interessanter dan een hartaanval? Of zijn het de genderrollen die erin bevestigd worden waar we zo prat op gaan? Want, zo omschrijft David, "al eeuwenlang krijgen vrouwen beschuldigingen aan hun adres dat ze irrationeel zouden kiezen voor nieuwe mode in plaats van voor een 'mannelijk economisch' perspectief." Ook in de medische wereld, gaat David verder, zouden vrouwen al eeuwenlang worden berispt voor het levensgevaarlijke risicogedrag dat ze vertonen, wat weer zou worden veroorzaakt door "grotere problemen die systematisch zijn."

Dat laatste blijkt ook uit een reportage uit de New York Times uit 1858, waarin wordt geklaagd dat "een gemiddelde van drie doden per week door hoepelrokken die in vlammen opgaan zelfs de meest onvoorzichtige mensen van het bevoorrechte geslacht zou moeten laten schrikken. Dat zou ze tenminste voorzichtiger moeten maken in hun bewegingen en gedrag. En als dat niet helpt, zullen ze twee keer moeten gaan nadenken over het dragen van zulke gevaarlijke kleding." Hoepelrokken vlogen vaak in brand, en zorgden voor veel dodelijke ongevallen. Twee halfzussen van Oscar Wilde, Emily en Mary, kwamen er door om. Wat opvalt, is dat de schuld altijd bij de slachtoffers werd gelegd. Ze zouden immers onvoorzichtig zijn geweest.

Maar dodelijke kleding was niet alleen een probleem voor vrouwen. De gevaren van kledingproductie waren net zo voelbaar onder mannen als vrouwen uit de arbeidersklasse. Er zijn genoeg verhalen over fabrieken die explodeerden door te hoge temperaturen, over grote rokken die vast kwamen te zitten in machines en over giftige chemicaliën die van alles veroorzaakten – van zwarte nagels tot uitvallende tanden. Allemaal voorbeelden van de ongezonde en meedogenloze wereld van de kledingproductie.

In een dialoog tussen Mode en De Dood liet dichter-filosoof Giacomo Leopardie in 1824 de Mode zeggen: "We hebben gemeen dat het voor ons gewoon en natuurlijk is om onophoudelijk de wereld vernieuwen." Die onophoudelijke vernieuwing heeft consequenties. Hoewel verhalen over moordaanslagen met giftige accessoires misschien interessanter zijn, toont de geschiedenis van dodelijke kleding een levensgevaarlijke industrie, gevaarlijke experimenten en een zoektocht naar het nieuwe – ongeacht de consequenties.