Deze Nederlandse kunstenaar maakt radioactieve portretten van horlogewijzertjes

Begin twintigste eeuw werkten er tientallen vrouwen in Amerika in fabrieken waar ze horlogewijzers beschilderden. Die horloges waren bedoeld voor soldaten die vochten in de Eerste Wereldoorlog. Veel jonge vrouwen deden dit relatief goedbetaalde priegelwerk om een steentje bij te dragen aan de oorlog en om zelfstandig te kunnen zijn. Wat de vrouwen niet werd verteld, was dat er radioactief radium in de verf zat. Sterker nog: het was de bedoeling dat ze de verfkwastjes die ze gebruikten nat maakten met hun mond, zodat het verven sneller en makkelijker ging.

Naarmate de vrouwen langer in deze fabrieken werkten, kregen ze etterende wonden en ongeneesbare kankergezwellen. Toen de vrouwen ondervonden dat hun werk de oorzaak was van deze ziekteverschijnselen, en doorkregen dat fabriekseigenaren dondersgoed wisten hoe schadelijk radium was, hebben de Radium Girls, met Grace Fryer als boegbeeld, jarenlang gestreden voor betere werkomstandigheden en gerechtigheid.

Kunstenaar Joyce Overheul verzamelde in het afgelopen half jaar ongeveer 2500 van die radioactieve horlogewijzertjes. Van al die wijzertjes maakte Overheul een lichtgevend portret van Grace Fryer. Ik sprak Joyce over hoe het is om zelf met radioactieve stoffen te werken, en waarom ze dit verhaal wilde vertellen.

VICE: Hoi Joyce. Waarom wilde je dit portret maken?
Joyce Overheul: Ik kwam de Radium Girls en hun grimmige geschiedenis vorig najaar op het spoor. Ik wilde een ode brengen aan deze vrouwen, en hoe zij hebben gestreden voor gerechtigheid. Veel van mijn werk gaat over doorzettingsvermogen, en hoe mensen zich gedragen in verschrikkelijke situaties. Ik heb er daarom voor gekozen Grace Fryer te portretteren, omdat haar verhaal zo tragisch en bijzonder is.

Vertel?
Fryer en een paar van de andere vrouwen raakten ervan overtuigd dat hun ziekteverschijnselen te wijten waren aan de verf waarmee ze werkten. Er was in de begintijd van deze fabrieken nog veel onduidelijk over het element radium – dat was pas net ontdekt en de meeste lokale artsen wisten vaak niet eens hoe schadelijk het was. De klachten van de vrouwen, zoals een etterende kaak of tanduitval, werden niet serieus genomen. Fabriekseigenaren probeerden de zieke vrouwen uit het zicht van andere werknemers te houden, om onderling contact te belemmeren en het stil te zwijgen.

En toen zijn ze de barricade opgegaan?
Ja. Fryer is een maandenlange zoektocht gestart om een advocaat te vinden die haar wilde bijstaan. Dat lukte, want Fryer was van goede huize. Veel andere vrouwen hadden al torenhoge doktersrekeningen en het geld niet om een advocaat te betalen. Maar Fryer was heel mediageniek en de advocaat besloot kranten te benaderen om persoonlijke verhalen van de Radium Girls te verspreiden.

Dat was niet zonder risico, want de fabrieken deden er alles aan het schandaal in de doofpot te stoppen. De media-aandacht hielp, en fabrieken zagen hun orders teruglopen, maar tegelijkertijd lukte het de fabrieken wel om het proces te vertragen. Men vroeg zich af of de vrouwen überhaupt nog zouden leven als de rechtszaak zou plaatsvinden. Fryer zelf is in 1933, tijdens lopende rechtszaken van de Radium Girls, overleden aan de gevolgen van radiumvergifiting.

Heeft de strijd eigenlijk iets opgeleverd?
Radiumvergiftiging werd toegevoegd aan de lijst van chronische ziekten die je kan oplopen door je werk, waardoor het makkelijker werd om een advocaat te in de arm te nemen. Ook zijn de Radium Girls op het gebied van gezondheidszorg erg belangrijk geweest. Er zijn wetten en regels gekomen over de hoeveelheid radioactieve straling waaraan iemand blootgesteld mag worden tijdens werk. Het is dus van invloed geweest op het hele arbeidssysteem.

Jij hebt nu een portret gemaakt van Grace Fryer met 2500 radioactieve wijzertjes. Was dat niet gevaarlijk?
Ik gebruik een bril, handschoenen, een mondmasker met filter, en een pincet, zodat ik de wijzers niet hoef aan te raken. De straling die ik eventueel heb binnengekregen staat gelijk aan de straling die vrijkomt bij het maken van twee röntgenfoto's. Ik ventileer mijn atelier ook erg goed. Eén keer schoot er zo’n wijzertje, floep, weg. Daar heb ik heel lang naar gezocht, want ik wil niet dat het blijft liggen. De wijzers die ik gebruik zijn namelijk nog net zo radioactief als toen ze beschilderd werden.

Heb je ‘m gevonden?
Ja! Op een gegeven moment kwam-ie gelukkig uit m’n haar vallen.

Kun je deze portretten eigenlijk wel aan het publiek tonen? Ik bedoel, die wijzertjes zijn allemaal nog hartstikke radioactief.
Het inlijsten van de portretten wordt inderdaad interessant. Ik ben van plan om een loden plaat aan de achterkant van het werk te plaatsen en twee glazen platen aan de voorkant. Dat moet genoeg zijn om de straling grotendeels tegen te houden. Ik ga uiteindelijk nog een meting doen met mijn geigerteller zodat het helemaal veilig is.

Tot slot: waar kunnen we je werk bewonderen?
Het zou eigenlijk te zien zijn tijdens de Amsterdam Art Fair, maar die is door de coronacrisis verplaatst naar een nog onbepaalde datum. Op mijn website of instagram zijn de portretten ondertussen wel te zien!

Dankjewel, Joyce.