Hoe het is om in de gevangenis een relatie te hebben

Toen Leny* voor het eerst in de Capanne-gevangenis aankwam, een vrouwengevangenis in Perugia in Italië, zat ze te mopperen en trok ze zich terug. Ze liep in haar eentje rond op de binnenplaats, met een hangend hoofd en hangende schouders. Dat was allemaal vrij normaal voor mensen die net waren overgeplaatst. Elke gevangenis heeft z'n eigen en unieke ecosysteem, en wanneer iemand ontworteld en overgepot wordt, vaak zonder enige waarschuwing, is dat een angstaanjagende ervaring. Leny viel me meteen op: tenger maar wel met een buikje, en kort donker haar. Ik nam aan dat ze het type was dat alleen terug zou slaan wanneer ze in een hoek gedreven werd – en dus vormde ze geen bedreiging voor mij.

Tussen 2007 en 2011 zat ik vast voor een moord die ik niet gepleegd heb. Tegen de tijd dat Leny in beeld kwam, had ik er drie jaar van mijn straf op zitten. Ik praatte niet met haar. Met de meeste mensen praatte ik niet. Over het algemeen was ik erg op mezelf.

Ik had geluk. Door de steun die ik van mijn vrienden en familie kreeg, had ik niet zo'n behoefte aan relaties binnen de gevangenis, iets wat andere gevangenen wel hadden. Factoren die bijdragen aan sociale isolatie – armoede, psychische ziektes, een geschiedenis van verwaarlozing en mishandeling – maken vaak samen hun opwachting, en mensen in de gevangenis lijden hier disproportioneel vaak aan. Vijftig procent van alle gevangenen lijden aan een mentale stoornis, vergeleken met elf procent van de algemene bevolking – en sociale isolatie kan onderliggende, geestelijke gezondheidskwesties verergeren. Ook zijn vrouwelijke gevangenen in het verleden vaker het slachtoffer geweest van mishandeling dan mannen. De familiaire relaties die gevangenen vaak nog hebben, verzwakken en worden onder druk gezet wanneer iemand opgesloten wordt.

In Capanne maken de meeste gevangenen deel uit van bestaande, sociale groepen, die meestal gebaseerd zijn op etniciteit; voornamelijk de Italiaanse, Nigeriaanse en Roma-gevangenen vormen hechte groepen. Als Amerikaan hoorde ik eigenlijk nergens bij, en zweefde ik overal tussendoor – waardoor ik de kans kreeg om van buitenaf te observeren hoe deze groepen gestructureerd waren. Ze waren hiërarchisch, alsof iedereen deel uitmaakte van een grote familie. Nigeriaanse vrouwen noemden elkaar vaak "mama" of "dochter," terwijl Roma elkaar meestal "nicht" noemden. En binnen deze families kwam het niet zelden voor dat twee gevangenen er een intieme relatie op nahielden.

Gevangenen waren verliefd op elkaar. Door de tralies reikten ze elkaar liefdesbrieven aan. Ze gaven elkaar ook andere kadootjes: tekeningen van bloemen, of kleine, gehaakte tasjes, waar je je Walkman in kon bewaren. Eén gevangene, die deel uitmaakte van een nogal tumultueus koppeltje, mokte en gaf iedere keer boze blikken wanneer haar partner net iets te amicaal met andere gevangenen omging. Er waren relatiebreuken waarbij gehuild werd, en soms zelf gevechten tussen nieuwe partners en exen. Afgezien van de stelletjes die zich als puberale tieners gedroegen, waren er ook genoeg vrouwen die compleet op zichzelf staand waren, alsof ze al twintig jaar getrouwd waren. Veel van de vrouwen die binnen de gevangenis relaties met elkaar aangingen, identificeerden zich eigenlijk als heteroseksueel – ze waren simpelweg "gay for the stay."

Toen Kristine Bunch onterecht veroordeeld werd voor de dood van haar zoon (ze zat 17 jaar vast, voordat ze in 2012 vrijgesproken werd), ontwikkelde ze een intieme relatie met Rebecca*, een medegevangene. Ze ontmoetten elkaar toen Bunch Rebecca's GED-tutor werd. Bunch leerde Rebecca lezen, en in ruil daarvoor leerde Rebecca Bunch hoe ze wat streetwiser kon worden. "Rebecca groeide op straat op, en ging eigenlijk niet naar school," vertelt Bunch me, terwijl ze terugdenkt aan hun relatie, vijf jaar nadat ze is vrijgelaten. "Ze was niet boekenslim, maar ze was heel streetwise. We hebben allebei evenveel van elkaar geleerd."

Mijn eerste ontmoeting met Leny was minder toevallig. Elke dag keek Leny toe hoe ik rondom de binnenplaats jogde (een rechthoekig stuk terrein, ongeveer een kwart van een voetbalveld), en uiteindelijk schraapte ze de moed bij elkaar om gedag te zeggen. Ik was vriendelijk, maar op m'n hoede. We liepen samen rondom de omtrekken van de binnenplaats. Ze vertelde me dat ze lesbisch was, en ik vertelde haar dat ik hetero was. Leny vertelde me hoe ze in Italië veel te maken had gehad met veroordelende meningen en bekrompenheid. Ik voelde met haar mee. Toen ik 14 was, ging er een roddel rond op mijn katholieke middelbare school dat ik lesbisch was, waardoor ik vervreemd raakte van vrijwel iedereen, op een klein groepje klasgenoten na. Later werd ik voorvechter van LHBTI-rechten en was ik een van de oprichters van de Gay-Straight Alliance op mijn middelbare school. Toen ik haar dat vertelde, grijnsde Leny van oor tot oor. De volgende dag volgde ze me, bijna als een soort puppy, toen ik mijn oefeningen op de binnenplaats weer aan het doen was – en de volgende dag weer, net als de dag erna, en uiteindelijk iedere dag.

In de weken daarna raakten we bevriend. Nouja, bijna bevriend. Ik had niet echt vrienden in de gevangenis. Ik was tot "die beroemde gevangene" bestempeld door de andere vrouwen en bewakers en bracht de eerste acht maanden van mijn tijd in Capanne in isolatie door, en daarna werden politici die de gevangenis een bezoekje brachten consequent langs mijn cel geleid, zodat cipiers trots konden laten zien dat Amanda Knox hier opgesloten zat. De andere gevangenen leken een hekel aan me te hebben door alle aandacht die ik kreeg. Mijn gezicht kwam bijna iedere dag voorbij op het nieuws, ik kreeg veel post binnen, mijn familie kwam vaak op bezoek en ik was altijd in staat om op financieel vlak in mijn basisbehoeften te voorzien.

De meeste, andere gevangenen waren groter, stoerder, gemener, wanhopiger en hadden veel minder te verliezen dan ik, dus ik was altijd op mijn hoede. Maar ik was ook koppig. Ik was onschuldig, en heel lang weigerde ik te integreren in een wereld die niet van mij was. Ik verdiende mijn rust door andere gevangenen te helpen bij het schrijven van hun brieven en vrouwen die geen Italiaans spraken te helpen bij het vertalen, maar ik was altijd stil en teruggetrokken; vaak zat ik te lezen, of was ik buiten rondjes aan het rennen.

Ik bevond me in het gebied tussen defensiviteit en eenzaamheid. Leny vroeg nooit van me of ik haar wat zou kunnen vertellen over mijn zaak, vroeg me nooit om dingen waar ze eigenlijk geen antwoord op wilde hebben en vroeg ook nooit of ik sigaretten voor haar wilde kopen. In het begin vroeg ze nooit om iets, dus liet ik Leny naar mijn cd's luisteren. Ik leerde haar schaken. Toen Leny als een soort conciërge aan het werk ging, hing ze rond bij mijn cel voor een slokje espresso en een praatje wanneer ze pauze had. Leny had niemand anders, dus ze keek altijd uit naar de tijd die we samen doorbrachten.

In het begin denk ik niet dat Leny probeerde me te verleiden; ze had gewoon iemand nodig die haar van haar eenzaamheid af kon leiden. Dat komt wel vaker voor. In tegenstelling tot wat je zou verwachten, gaan veel relaties binnen de gevangenis helemaal niet over seks – net als de meeste relaties buiten de gevangenis niet alleen maar om seks draaien.

"Onderzoek wijst uit dat de primaire reden dat mannen en vrouwen relaties aangaan, ongeacht hun seksuele geaardheid, vriendschap is," vertelt dr. Pamela Regan me. Regan is professor in sociale psychologie en specialiseert zich in onderzoek naar relaties, aan de California State University. "Ze zijn op zoek naar een liefhebbende, blijvende relatie. Voor intimiteit. Voor recreatie. Voor sociale ondersteuning. En ja, ook voor seks. Maar het maakt allemaal deel uit van een groter geheel; een verlangen om een verbintenis met iemand aan te gaan."

Als het op menselijke seksualiteit aankomt, vind je in de gevangenis werkelijk iedere nuance, maar seksuele activiteit hoeft niet per se een (definiërend) deel uit te maken van een romantische relatie. Relaties in de gevangenis gaan soms over seks, maar veel vaker gaan ze over een menselijke connectie. Gevangenissen zijn namelijk verschrikkelijke plekken: het menselijk verlangen naar contact wordt op allerlei manieren tegengewerkt.

Het is vrijwel onmogelijk om in cijfers uit te drukken hoeveel mensen er in de gevangenis romantische of seksuele relaties op nahouden; die data bestaat simpelweg niet. Alhoewel het Federal Bureau of Prisons ieder jaar een rapport uitbrengt met het vermeende en substantieel aantal mensen dat in de gevangenis het slachtoffer geworden is van seksueel geweld, gaan die cijfers niet over volwassen relaties, waarin beide partijen toestemming geven. Toch kan ik van mijn eigen ervaringen in de gevangenis afleiden dat dergelijke relaties veelvoorkomend zijn.

De band die Bunch met Rebecca had was diep en intiem. "Het betekende heel veel voor me om iemand te hebben waar ik voor kon zorgen en koken," zegt ze. "Om iemand te hebben die ik kon vertrouwen. Om mijn angsten en mijn zorgen mee te kunnen delen. Iemand die me liefdesbrieven gaf, of me een kneepje in m'n hand gaf als ik nieuws kreeg over mijn zaak, of als er een verzoek werd afgewezen. En na zeventien jaar in de gevangenis had ik een enorme behoefte aan iemand die me aanraakte."

Bunch en Rebecca hielden er een – net als veel andere gevangenen – een veerkrachtige relatie op na, zoals psychologen zouden zeggen. Dit zijn relaties die mensen de kans geven om onder nadelige levensomstandigheden te overleven. Het meeste onderzoek naar veerkrachtige relaties focust zich op kinderen, meestal in regio's die geteisterd worden door oorlog of natuurrampen. Maar de inzichten van dergelijk onderzoek kunnen ook toe worden gepast op de gevangenisbevolking. Onder moeilijke omstandigheden kan het op psychologisch vlak enorm helpend zijn om iemand te vinden met wie je een connectie kunt maken.

De gevangenis is een isolerende plek. Je wordt onder dwang uit je huis en ondersteunende netwerk geplukt. Je kunt je niet meer vrij bewegen en je hebt weinig meer te zeggen over je eigen tijd en sociale interactie. Je wordt ertoe gedwongen om aan totale surveillance en toezicht door vreemden toe te geven, omringd door nog meer vreemden. Maar relaties zorgen ervoor dat we helder na kunnen blijven denken, zelfs wanneer die relaties verboden of niet ideaal zijn.

"De gevangenis creëert ook een 'afgesloten veld', zoals wij dat noemen wanneer we onderzoek doen naar relaties," legt dr. Regan uit. "Relaties in de gevangenis zijn op een bepaalde manier onvrijwillig. Ze zijn gedwongen, omdat mensen een externe limiet wordt opgelegd in hun zoektocht naar een potentiële partner. Relaties – seksueel, romantisch, of vriendschappen – ontstaan uit de keuzes die je voorhanden hebt."

Mensen kunnen zich opmerkelijk goed aanpassen, maar dat betekent niet dat we onze seksuele geaardheid als een soort lichtknop aan en uit kunnen zetten, zoals sommige mensen ten onrechte beweren. "Seksuele geaardheid is een veel groter construct dan alleen maar aantrekkingskracht en seksuele activiteit," legt dr. Regan uit. "Aantrekkingskracht en activiteit maken deel uit van oriëntatie, maar ze staan niet gelijk aan elkaar. Iemand die zich identificeert als heteroseksueel, bijvoorbeeld, kan zich nog steeds aangetrokken voelen tot iemand van hetzelfde geslacht en seksuele of romantische activiteiten met diegene ondernemen."

Seksuele oriëntatie kun je het best beschrijven als een continuüm. Gevangenen die zich op een manier gedragen die haaks lijkt te staan op hun 'eigenlijke' oriëntatie, verkennen waarschijnlijk een deel van hun seksuele oriëntatie waar ze nog niet eerder gebruik van hebben gemaakt. Bovendien heeft onderzoek aangetoond dat vrouwen eerder seksuele fluïditeit vertonen dan mannen, en onze seksuele geaardheid is een minder bepalende factor in onze seksuele en romantische ervaringen dan voor mannen. Hoe mensen zich tot elkaar aangetrokken voelen en zich aan elkaar hechten is complexer dan onze traditionele concepties van seksualiteit doen vermoeden.

Alhoewel relaties vaak voorkomen in gevangenissen, zijn uitingen van intimiteit tussen gevangenen in principe verboden. Gevangenen riskeren vaak straf: hun naam wordt genoteerd, ze worden in eenzame opsluiting gezet, of worden zelfs onvrijwillig naar een andere gevangenis overgeplaatst wanneer ze zich openlijk als stel gedragen. Wanneer vrouwen zich identificeren als homoseksueel of homoseksueel gedrag vertonen, kan dit zelfs leiden tot getreiter van cipiers. "Bewakers scholden ons vaak uit en vertelden ons hoe walgelijk we wel niet waren," herinnert Bunch zich. "Mijn naam werd voor de eerste keer genoteerd, toen Rebecca me – na een emotioneel bezoek van mijn zoon – een knuffel gaf. Er was totaal geen sprake van enige compassie."

En andere gevangenen kunnen ook misbruik van elkaar maken – met slechte intenties, of onopzettelijk. Leny wilde graag mijn hand vasthouden. "Ik heb vrouwen eerder kunnen veranderen," vertelde ze me. "Ik kan dingen met je doen die geen enkele man met je kan doen." Ik voelde me geobjectificeerd en raakte geïrriteerd. "Je kunt me niet veranderen," antwoordde ik dan. Zij dacht dat ik hard to get speelde. Op een dag kuste Lenny me.

Ik knarste m'n tanden en glimlachte een beetje, en wist niet of ik nou beschaamd of boos was. Het was al erg genoeg dat de gevangenis zich mijn lichaam had toegeëigend – dat ik opgesloten zat en vaak tot op m'n onderbroek gefouilleerd werd, en al eerder ongewenste intimiteiten van mannelijke cipiers had moeten doorstaan. Als mede-gevangene had Leny dat moeten begrijpen, maar in tegenstelling tot mij zou Leny maar kort vastzitten, en dus had ze niet in dezelfde mate als ik last van het gebrek aan privacy, waardigheid en autonomie. Leny was gepakt voor het dealen van drugs en wist niet hoe het voelde wanneer je verleden, heden en toekomst van je afgepakt werden – althans, niet in dezelfde mate als ik.

Ik zei tegen Leny dat we, omdat ze mijn grenzen duidelijk niet respecteerde, niet meer bevriend konden zijn. Daarna ontstond er nogal wat spanning. Toen ze eens pauze had van haar werk, hing Leny buiten mijn cel rond en maakte ze ruzie met me over mijn – volgens haar – overdreven reactie . Ik was opgelucht toen ze uiteindelijk vrijgelaten werd, maar ze bleef me brieven schrijven. Ze stuurde me jazz-cd's, en schreef aan de binnenkant dingen als: "Liefs van Leny." Ik antwoordde er nooit op. Bunch en Rebecca eindigden hun relatie op een vrolijkere noot. "We maakten plannen," zegt Bunch. "Niet dat we samen vrij zouden komen om daarna lang en gelukkig te leven, maar we maakten wel plannen om altijd deel van elkaars leven uit te blijven maken. We wisten allebei dat de omstandigheden ons samen hadden gebracht, en op het moment dat een van ons naar huis zou gaan, zouden die omstandigheden veranderen."

Nadat Bunch was vrijgelaten, bleven de twee contact gehouden. "Ik bleef haar brieven en geld sturen, en we praatten via de telefoon. Toen Rebecca vrijgelaten werd, ontmoette ik haar familie, en zij die van mij. We zien elkaar nog steeds, bellen elkaar, en bieden elkaar ondersteuning. Dat zal nooit veranderen. Ze was er gedurende een van de donkerste perioden in mijn leven en daarom zal ik altijd van haar blijven houden."

We zijn geïntrigeerd door het idee van relaties binnen de gevangenis; deels omdat we op een morbide manier nieuwsgierig zijn naar alles wat met criminelen te maken heeft, deels omdat hun relaties zinnenprikkelend en een beetje mysterieus zijn. Net als bij slaapfeestjes die door tienermeisjes worden georganiseerd, vragen we ons wat wat zich achter gesloten deuren (of tralies) afspeelt. Het idee van vrouwen in de gevangenis brengt in veel van ons de hitsige tiener naar boven – misschien omdat het associaties met lesbische seks oproept – maar er is ook sprake van een diepere oorzaak. Zoals elke goede geleerde of Foucault weet, worden vrouwen in de gevangenis per definitie onder de duim gehouden door benauwende, grotendeels mannelijke krachten. Samen bieden deze factoren een uitleg voor waarom de seksualiteit van opgesloten vrouwen zo fascinerend lijkt te zijn voor het grote publiek.

Als gevolg daarvan zien we niet-seksuele, romantische relaties over het hoofd. De relaties die gevangenen met elkaar aangaan worden afgedaan als niets meer dan wat kinky leugens, waar je je voor zou moeten schamen wanneer je terugkeert naar de echte wereld. Maar het zijn geen kinky leugens. "Gay for the stay" is niets meer dan een ongevoelige oversimplificatie, die een gebrek aan begrip laat zien voor hoe het echt is om opgesloten te zitten. Daarbij toont het aan dat de menselijke aard vaak onderschat wordt.

Bunch kijkt terug op haar relatie met Rebecca als een geschenk. "Ik ben dankbaar dat ik de kans kreeg om iemand lief te hebben terwijl ik vast zat. Ik weet dat er vaak met afkeurende blikken naar relaties in de gevangenissen gekeken wordt, maar de behoefte aan liefde, vriendschap en vertrouwen is iets dat we allemaal hebben, of we nou opgesloten zitten of niet. Wanneer we mensen hun fundamentele, menselijke behoeften afnemen, veranderen ze in niets meer dan dieren."

* Naam is om privacyredenen aangepast. Echte naam is bekend bij de redactie.