Putovanje kroz romsku arhitekturu u Srbiji

Fotografisanju sam pristupila zamišljajući da sam agent romskih nekretnina na nepostojećem post-apokaliptičnom tržištu nekretnina gde važe druga pravila. Smisao je bio da se stereotipi koji se pripisuju romskim naseobinama, kao što su slobodni stil i neuslovljenost određenim pravilima, vide kao poseban atribut koji bi kuću eventuelano prodao. Krenula sam od low fi kućeraka i baraka jednoporostornog koncepta, sklepanih od reklamnih panoa i bilborda, dok su neke deluks kuće isplivale tek na kraju mog fotografskog istraživanja.

O romskoj arhitekturi i svemu što je okružuje razgovarala sam sa arhitektama Miloradom Mladenovićem i Ivom Čukić.

VICE: Da li, posmatrajući fotografije, možemo govoriti o određenom stilu ili je pre svega reč o eklekticizmu koji ubraja nekoliko stilova (kojih)?

Milorad Mladenović: Mislim da se ne može govoriti o stilovima, pa samim tim ni o eklekticizmu. Radi se o narodnoj arhitekturi koja je autentična pre svega kada je nomadska ili oblikovana za specifične profesije. Na primer, u drugim slučajevima ona je najčešće proizvod siromaštva i pragmatizma koji iz tog siromaštva proizilazi, ili iz određenog bogatstva koje se onda spretno ili nespretno poistovećuje sa još bogatijim uzorima. Opsesija eksperata da u tome vide stilske karakteristike je stvar interpretacije tih eksperata, a ne realnih artificijelnih namera u romskoj aritekturi. I kič je tu, kao namera da se prevaziđe puki funkcionalizam, vidljiv samo iz pozicije Drugog.

Pre bi poenta bila u istraživanju umeća gradnje objekata od recikliranih ili priručnih materijala, na primer, ili još više u organizaciji društvenog života u stanovima i naseljima, pa tu treba tražiti i osnove vrednosti uzorne kulture.

Iva Čukić: Čini mi se da su kuće na fotografijama rezultat mešavine životnih okolnosti, mogućnosti, raznih stilova i kontrastnih elemenata. Očigledno je da se oblikovanje i dekoracija razlikuju od primera do primera, pa tako veličina, upotreba materijala, jarkih boja, lavova i jednoroga ukazuje na finansijske mogućnosti porodice, ali i na potrebu za isticanjem socijalnog statusa i prestiža u zajednici. Oni koji nemaju ekonomskih mogućnosti snalaze se kako znaju i umeju, i to najčešće upotrebom iskorišćenih materijala.

Koje kategorije biste izdvojili kod naseobina koje vidimo na fotografijama?

Milorad Mladenović: To su kategorije (1) nomadske arhitekture (ili privremenog smeštaja), (2) funkcionalnih objekata koji služe delatnostima ljudi i (3) objekata koji ukazuju na namere da se porodice trajno nasele.

Svaka od ovih kategorija može se dalje razvrstavati parametrima socijalnog, religijskog, kulturnog ili ekonomskog statusa stanovnika.

Iva Čukić: Na osnovu fotografija možemo govoriti o uglavnom spontano nastalim naseljima i kućama čija struktura i oblikovanje ocrtavanju kulturne obrasce ponašanja, kolektivni životni stil i svakodnevicu jedne zajednice. Romska arhitektura oslobođena je uticaja struke i ograničenja. Ukoliko je solidna, može biti bazirana na raznim stilovima, koje je istovremeno vrlo teško identifikovati. Moj utisak je da se stil, veličina, elementi dekoracije, i odabir boja, temelje na improvizaciji, ličnom ukusu, finansijskim mogućnostima, ali i naporima da se kroz samosnalaženje unapredi životni ambijent.

Koje su prednosti, a koje mane romske arhitekture, odnosno, da li ipak postoji nešto što možemo da naučimo od njih i primenimo?

Milorad Mladenović: Mislim da se teško može govoriti o prednostima i manama te arhitekture van uverenja koja sami stanovnici imaju o tim kvalitetima. Od ovakve vrste arhitekture prevashodno možemo naučiti to da postoje kulture i obrasci tih kultura koji su drugačiji od onih obrazaca koje mnoge druge kulture najčešće smatraju idealnim i jedino ispravnim. Možemo naučiti nešto o drugačijim egzistencijalnim modelima: porodičnim, društvenim, narodnim ili religijskim. Možemo mnogo naučiti o tome kako postoje drugačiji načini da se zidaju kuće, da se oblikuje životni prostor i da se koriste specifični materijali i tehnike.

Iva Čukić: U pitanju su različiti tipovi romskih naselja i stambenih jedinica - od slamova, gradskih mahala, nehigijenskih naselja, pa do partaja i legalizovanih stambenih jedinica – dakle, od najsiromašnije privremene varijante do solidnih, kitnjastih kuća. Najpre primećujemo neadekvatan stambeni smeštaj, nedostatak odgovarajuće infrastrukture, komunalnu zapuštenost, prenaseljenost, ali i opasnost od prinudnog iseljenja, kao i prostornu i socijalnu segregaciju. Ne smemo zanemariti da se o njima najčešće govori u kontekstu bede i siromaštva, krajnje diskriminišuće, uz retko isticanje da su prinuđeni da se sami snalaze, jer su isključeni iz sistema koji bi regulisao nestabilne uslove u kojima brojne porodice žive. I pored svega ovoga, moraju se priznati zanatske veštine izvodjenja građevinskih radova, veštine improvizacije i oblikovanja, a u pojedinim slučajevima gotovo skulpturalna vrednost objekata koji na simbolički način predstavljaju pravo na krov nad glavom svakog pojedinca.

Ukoliko posmatramo boje, materijale, odnos prema okolišu, šta bismo mogli zaključiti o romskoj arhitekturi?

Milorad Mladenović: Specifičan odnos prema okolišu je jedan od najzanimljivijih elemenata u romskoj arhitekturi. To je arhitektura okrenuta ka spolja – u njoj se vidljivo pretapaju unutrašnji (porodični) i javni (društveni) prostor. I sama organizacija stana govori o zajedništvu i društvenosti. Takođe, postoji jedinstvena i neposredna veza sa prostorom rada i proizvodnje.

Odnos prema okolini govori o značajnim vezama unutar celokupne zajednice naselja. Takođe, otvorenost kuće ka spolja nije bazirana na ideji orjentacije ljudi ka apstraktnoj prirodi, zelenilu ili reci na primer, nego ka zajednici ljudi. Isto tako, to je otvorenost ka sredstvima za zajednički rad i proizvodnju. Primetno je i da je stepen izolovanosti porodica baziran na religijskim obrascima i specifičnostima kulture, što ne ukuda vidno otvorene prostore zajednice u kojima se odvija rad i društvena komunikacija.

Meni međuprostori unutar naselja uverljivo ukazuju na oblike otvorenih javnih trgova i scene. To vidim kao izuzetnu vrednost romske kulture stanovanja, mislim da bi u odnosu na to priča o bojama ili materijalima bila sasvim pretenciozna.

Iva Čukić: Nakon formalnog arhitektonskog obrazovanja veoma je teško analizirati romsku arhitekturu bez predrasuda. Međutim, zaključak i interpretacija su u oku posmatrača. Danas kad posmatram ili obilazim romska naselja, ne mogu da ih odvojim od utiska koji sam stekla još kao klinka. Išla sam u osnovnu školu tik uz naselje Marinkova bara na Dušanovcu. Te kuće su bile mahom nedovršene, ali solidne, kitnjasto dekorisanih enterijera i uglavnom prepune bučnih i veselih ljudi - to mi je uvek bio najsnažniji utisak koji teško mogu da odvojim od arhitekture kuća i naselja. Iako svesna njihove svakodnevne borbe za preživljavanjem, ipak bih ovom prilikom pribegla utisku koji sam stekla kao mala – a to je sloboda. Sloboda bez ograničenja u izražavanju, u kreiranju ambijenta, kombinovanju boja, materijala i dekoracije, sloboda koja predstavlja svakodnevicu zajednice, identitet, životni ciklus i neobičnu kulturu jednog naroda.

Pogledajte ostale fotografije: