«Τα Χρόνια στις Πιάτσες Ήμουν σε Νo Man's Land» - Γιατί Πεθαίνουν Τόσοι Χρήστες Ναρκωτικών στην Ελλάδα

«Μερικές φορές αισθανόμουν πως ήμουν σε μια διαρκή no man's land, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Το σίγουρο είναι πως δεν είχα -κι εγώ και τόσοι άλλοι χρήστες- αυτά που χρειαζόμουν για να μην κινδυνεύσει η υγεία μου και η ζωή μου, για παράδειγμα έναν ασφαλή χώρο με αποστειρωμένα σύνεργα χρήσης. Αλλά και αυτό να είχαμε, δεν θα αρκούσε.

»Υπάρχει δυστυχώς πάντα και το θέμα της καταστολής. Αν ανήκεις -και αυτό το λέω από προσωπική πείρα- σε έναν καταδιωκόμενο πληθυσμό από την αστυνομία και τον περίγυρο αναπτύσσεις έναν τρόπο άμυνας που ενδεχομένως λειτουργεί αποτρεπτικά στο να επιτρέψεις να σε προσεγγίσουν και άνθρωποι με καλές προθέσεις», λέει στο VICE ο Μάριος Ατζέμης, συντονιστής δράσεων μείωσης βλάβης του Συλλόγου Οροθετικών Ελλάδας «Θετική Φωνή», με μεγάλη εμπειρία στο πεδίο και πρώην χρήστης στον δρόμο ο ίδιος.

Παλιές και καινούργιες πιάτσες ναρκωτικών στο κέντρο των πόλεων, χρήστες άστεγοι και εξαθλιωμένοι που πολλές φορές θα φτάσουν κοντά στον θάνατο, κάτοικοι που έχουν συνηθίσει αυτή την εικόνα και απλώς την προσπερνούν, και οργανισμοί που προσπαθούν να γίνουν ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους ανθρώπους αυτούς και μια αξιοπρεπή στέγη ή το σύστημα υγείας, στο οποίο και λόγω του στίγματος, αρκετές φορές έχουν πρόσβαση μόνο στα χαρτιά. Μοιάζει λες και η ζωή των άπορων χρηστών αξίζει λιγότερο.

Για του λόγου το αληθές, βάσει ερευνών, στην Ελλάδα παρατηρούνται ανησυχητικά υψηλά ποσοστά θνησιμότητας των χρηστών ψυχοδραστικών ουσιών (ΧΨΟ). Σε αυτό το ρεπορτάζ επιχειρήσαμε να καταλάβουμε γιατί. Τα δεδομένα δείχνουν από το 2018 μέχρι το 2022, το ποσοστό ΧΨΟ που πέθαναν σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη είναι διπλάσιο ή και τριπλάσιο σε σχέση με τον αντίστοιχο πληθυσμό στις χώρες του Δυτικού κόσμου.

Συγκεκριμένα, στις δύο μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας καταγράφηκαν τα τελευταία τέσσερα χρόνια 241 θάνατοι μεταξύ των 2.406 χρηστών που έλαβαν μέρος στην έρευνα. Η θνησιμότητα των χρηστών λοιπόν τοποθετείται στο 3,5%, την ώρα που το αντίστοιχο ποσοστό είναι 0,8% στην Αυστραλία, 1,17% στην Κεντρική Ευρώπη, 1,56% στη Δυτική Ευρώπη και 1,61% στη Βόρεια Αμερική. Μάλιστα, η θνησιμότητα των χρηστών αυξάνεται διαρκώς χρόνο με τον χρόνο – από 2,6% το 2018 σε 4,7% το 2022.

Ως χώρα είμαστε αρκετά συνηθισμένοι στις θλιβερές πρωτιές. Η Θεσσαλονίκη καταγράφει αρνητικό ρεκόρ με 4,56% θνησιμότητα και ακολουθεί η Αθήνα με 3,03%. Αυτά τα ανησυχητικά συμπεράσματα προέκυψαν μετά από μελέτη που πραγματοποίησε το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών σε συνεργασία με αρκετούς φορείς, υπό τον ομότιμο καθηγητή επιδημιολογίας, Άγγελο Χατζάκη και την αναπληρώτρια καθηγήτρια επιδημιολογίας, Βάνα Σύψα.

«Το στίγμα και η περιθωριοποίηση, η καθυστερημένη διάγνωση των ποικίλων προβλημάτων υγείας που αντιμετωπίζουν οι χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών, η υπερδοσολογία, η HIV λοίμωξη, η αστεγία είναι παράγοντες που συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο θανάτου», εξηγεί η Βάνα Σύψα.

Στη μελέτη του Α. Χατζάκη και της Β. Σύψα αξιοποιήθηκαν δεδομένα που συγκεντρώθηκαν την τελευταία τετραετία από τα προγράμματα «Αριστοτέλης» και «Αλέξανδρος», που πραγματοποιούνται στο πεδίο κι έχουν ως στόχο να ενισχυθεί η διάγνωση και η θεραπεία των χρηστών που πάσχουν από HIV λοίμωξη και ηπατίτιδα C.

Η διάσταση του προβλήματος, όπως επισημαίνει η Βάνα Σύψα, γίνεται αντιληπτή όταν συγκρίνει κανείς τη θνησιμότητα στους χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών με αυτήν του γενικού πληθυσμού: Είναι 17 φορές μεγαλύτερη.

Ειδικά στην ηλικιακή ομάδα των χρηστών ηλικίας 18-35 ετών, η θνησιμότητα από όλες τις αιτίες είναι 35 φορές μεγαλύτερη από αυτή του γενικού πληθυσμού στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα». Παράλληλα, ενδεικτικό του σε τι βαθμό δεν αντιμετωπίζεται η HIV λοίμωξη στους χρήστες, είναι το γεγονός ότι στους θετικούς στον HIV έχει παρατηρηθεί 34 φορές μεγαλύτερη θνησιμότητα.

Οι ειδικοί καταλήγουν ότι μόνο το 2022 καταγράφηκαν στη χώρα μας 500-800 θάνατοι χρηστών ναρκωτικών. Γιατί όμως η Θεσσαλονίκη αναδεικνύεται πρωταθλήτρια σε αριθμό θανάτων, την ώρα που ο πληθυσμός των χρηστών που μελετήθηκε στην Αθήνα είναι πιο επιβαρυμένος (υψηλότερα ποσοστά αστεγίας και HIV λοίμωξης);

«Αυτό είναι ένα εύρημα που μας προβλημάτισε», απαντάει η Βάνα Σύψα. «Είναι πιθανό ο πληθυσμός των χρηστών στη Θεσσαλονίκη να είναι πιο περιθωριοποιημένος από τον πληθυσμό της Αθήνας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το στίγμα που αντιμετωπίζουν, την πρόσβαση στο σύστημα υγείας και άλλες υπηρεσίες.

»Αυτό που παρατηρήσαμε από τα δεδομένα που συλλέξαμε είναι ότι το ποσοστό των χρηστών που ανέφεραν πρόσβαση σε προγράμματα μείωσης της βλάβης - είναι δηλαδή συνδεδεμένοι σε  προγράμματα υποκατάστασης με οπιοειδή του ΟΚΑΝΑ ή/και έχουν λάβει δωρεάν σύριγγες - ήταν χαμηλότερο στη Θεσσαλονίκη από ότι στην Αθήνα. Μετά τη μεγάλη επιδημία HIV που καταγράφηκε το 2011 στην Αθήνα, οι προσπάθειες επικεντρώθηκαν εκεί», εξηγεί η Βάνα Σύψα.

Μάλιστα, όπως δείχνουν τα στοιχεία, το 2020-2021 υπήρξε επιδημία HIV λοίμωξης στους χρήστες ενέσιμων ναρκωτικών στη Θεσσαλονίκη η οποία βρίσκεται ακόμα σε φάση εξέλιξης, καθώς τα 2/3 των θετικών στον HIV ήταν νέες διαγνώσεις, από το 2019 και μετά. Συγκεκριμένα, η συχνότητα HIV στους ΧΕΝ δεκαπλασιάστηκε σε σχέση με το 2018 (από μικρότερο του 1% σε 7,1%). Και στην Αθήνα, η εικόνα δεν είναι καλύτερη με το 22% των ΧΕΝ να είναι θετικοί στον HIV, το 2018-2020, σε σχέση με το 14,2% του 2012-13.

Κρίσιμο στοιχείο της εξίσωσης που οδηγεί σε υψηλή θνησιμότητα ανάμεσα στους χρήστες ενέσιμων ναρκωτικών της χώρας αποτελεί η ναλοξόνη ή μάλλον η έλλειψή της, ουσία που λειτουργεί ως αντίδοτο στην υπερβολική δόση από οπιούχα. Μόλις τον Δεκέμβριο του 2021 υπογράφηκε υπουργική απόφαση που επιτρέπει τη διάθεση της ναλοξόνης σε δημόσιους φορείς και επαγγελματίες που δρουν στο πεδίο, όπως ο ΟΚΑΝΑ και το ΚΕΘΕΑ.

Αυτή είναι σίγουρα μια πολύ σημαντική εξέλιξη, αλλά όλοι αναγνωρίζουν ότι από μόνη της δεν είναι αρκετή, γιατί το overdose συμβαίνει κατά κανόνα στο σπίτι του τοξικοεξαρτημένου ή στον δρόμο. Γι’ αυτό όσοι γνωρίζουν το ζήτημα, επιστήμονες και εργαζόμενοι στο πεδίο, φωνάζουν ότι η ναλοξόνη θα πρέπει να είναι διαθέσιμη απευθείας στον πληθυσμό που την έχει ανάγκη και στο περιβάλλον του.

«Με αυτόν τον τρόπο, ένα φαινόμενο υπερδοσολογίας μέσα στο σπίτι, στον δρόμο, σε ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο μπορεί να αντιμετωπιστεί άμεσα και να σώσει τη ζωή του ανθρώπου», τονίζει η Βάνα Σύψα και θυμάται ένα περιστατικό που συνέβη στο εξωτερικό, όταν ένας νεαρός χρήστης κινδύνευσε από υπερβολική δόση στον χώρο εργασίας του και η ζωή του σώθηκε χάρη στη ναλοξόνη που του χορήγησε ο εργοδότης του.

Για τον Μάριο Ατζέμη η έλλειψη διάθεσης ναλοξόνης, το κενό στην περίθαλψη των χρηστών ναρκωτικών και η απουσία διασύνδεσης με το σύστημα υγείας οδηγούν σε «ένα εκρηκτικό μείγμα  ΗΙV που δεν αντιμετωπίζεται, ηπατίτιδας C που δεν αντιμετωπίζεται και θανάτων από υπερβολική δόση». Η Βάνα Σύψα τονίζει ότι υπάρχουν πολλά εμπόδια στον δρόμο για τη λήψη της θεραπείας και την παραμονή σε αυτή, για τους ανθρώπους που πάσχουν από ηπατίτιδα C και HIV λοίμωξη.

Το πρόβλημα έχει βαθιές ρίζες και είναι πολυπαραγοντικό. Ο πληθυσμός των χρηστών ενέσιμων ναρκωτικών περιθωριοποιείται όλο και περισσότερο στην ελληνική κοινωνία και η θέση του γίνεται όλο και πιο ευάλωτη. Συγκεκριμένα, βάσει έρευνας για τη μετάδοση του HIV στην Αθήνα που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό “Addiction’’ το 2022, σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό ΧΕΝ ήταν άστεγοι, άνεργοι και ανασφάλιστοι το 2018-2020 σε σχέση με το 2012.

Η κατάστασή τους που επιδεινώνεται διαρκώς αλλά και η χρήση από μόνη της επισύρουν όλο και μεγαλύτερο στίγμα. Επίσης τα τελευταία χρόνια έχουν κάνει την εμφάνισή τους συνθετικές ουσίες που είναι εξαιρετικά επιβλαβείς προκαλώντας π.χ. πληγές στο σώμα, οδηγώντας έτσι στη γρηγορότερη εξαθλίωση του χρήστη και την περιθωριοποίησή του.

Η εμπειρία του Μάριου Ατζέμη στο πεδίο, αλλά και τα χρόνια που είχε περάσει ο ίδιος ως χρήστης στους δρόμους, του έδωσαν να καταλάβει ότι «το στίγμα αποτελεί τον πιο επιβαρυντικό παράγοντα της δημόσιας υγείας, γιατί είναι αποτρεπτικό από το να προσεγγίσει κάποιο άτομο υπηρεσίες που δυνητικά θα το κρατήσουν στη ζωή».

Για την αντιμετώπιση του στίγματος δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές. Απαιτείται χρόνος, επιμόρφωση και ουσιαστικός σχεδιασμός στην κατεύθυνση της μείωσης της βλάβης. «Θα βοηθούσε πάρα πολύ η εκπαίδευση των σωμάτων ασφαλείας και των επαγγελματιών υγείας για την εξάρτηση, την προβληματική χρήση και τον ορθό τρόπο αντιμετώπισης του πληθυσμού αυτού, έτσι ώστε να γεφυρωθεί το χάσμα, μεταξύ της θιγόμενης κοινότητας και του συστήματος υγείας από τις οργανώσεις βάσης του πεδίου, στις οποίες εμπλέκονται ομότιμοι.

»Περισσότερες δομές στέγασης, αλλά και κινητές μονάδες των δήμων, οι οποίες θα διαθέτουν ναλοξόνη θα ήταν δύο πολύ σημαντικά βήματα», καταλήγει ο Μάριος Ατζέμης που όπως λέει ο ίδιος έχει μεγαλύτερη εμπειρία σαν χρήστης στις πιάτσες καθημερινά, κυρίως μεταξύ 2006 και 2011, παρά σαν street worker.

Ο συντονιστής δράσεων μείωσης βλάβης της «Θετικής Φωνής» τονίζει ότι βασικό συστατικό της μείωσης της βλάβης που προϋποθέτει εργασία στον δρόμο, είναι η μη επικριτική προσέγγιση χωρίς ηθικοπλαστικά κηρύγματα. «Οφείλουμε να συναντήσουμε τους ανθρώπους στο σημείο που βρίσκονται και όχι στο σημείο που ιδεατά θα έπρεπε να είναι», καταλήγει.

Η έλλειψη ενημέρωσης είναι ο κοινός παρονομαστής που τα κάνει όλα πιο δύσκολα και πολλές φορές θέτει σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές. «Είναι γεγονός ότι υπάρχει κόσμος που μπορεί να κινδυνεύει και ενδεχομένως δε θα καλέσει ασθενοφόρο, από τον φόβο μιας ενδεχόμενης σύλληψης. Αυτό μπορεί να συμβαίνει, επειδή δεν υπάρχει η κατάλληλη ενημέρωση για το τι ισχύει.

»Αν δεν νιώθεις καλά, επειδή έκανες χρήση ουσιών, μπορείς να καλέσεις ασθενοφόρο και δεν θα κινδυνεύσεις να συλληφθείς», τονίζει ο Νίκος Φιτσιάλος, συντονιστής της ομάδας της ‘’Generation Act’’, της πρώτης οργάνωσης που επικεντρώνεται στην ενημέρωση νέων ανθρώπων στη σκηνή της ηλεκτρονικής μουσικής, με στόχο τη μείωση της βλάβης από τη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών και την πρόληψη στο κομμάτι της σεξουαλικής υγείας.

Ο Νίκος Φιτσιάλος, που μετράει κι εκείνος πολλές εργατοώρες street work, επιχειρεί να καταρρίψει μερικές επικίνδυνες παρανοήσεις. «Πολύς κόσμος πιστεύει ότι overdose κινδυνεύουν να πάθουν μόνο οι ΧΕΝ. Φυσικά αυτό δεν αληθεύει. Overdose μπορεί να πάθει οποιοσδήποτε κάνει χρήση μιας οποιασδήποτε ουσίας/ουσιών και εισάγει στον οργανισμό του ποσότητα μεγαλύτερη από αυτή που μπορεί να διαχειριστεί.

»Δύο παραδείγματα overdose στα οποία δεν υπάρχει βελόνα συναντάει κανείς στην κατάχρηση αλκοόλ ή μιας άλλης ουσίας γνωστής ως GHB/GBL, που τείνει να γίνει δημοφιλής πέρα από τη gay σκηνή (chemsex, σ.σ: χρήση ουσιών κατά τη διάρκεια του σεξ) και σε ευρύτερα περιβάλλοντα ψυχαγωγίας».

Ο Νίκος Φιτσιάλος μιλάει επίσης για την κατάσταση της πολυτοξικότητας, μιας συνθήκης που συναντάει στο πεδίο και καλείται να τη διαχειριστεί, για να μην κινδυνεύσει η ζωή του ανθρώπου που έκανε χρήση. «Πολυτοξικότητα έχουμε όταν το άτομο προσπαθεί να διαχειριστεί την έντονη επίδραση μια ουσίας χρησιμοποιώντας μια άλλη ουσία. Με αυτόν τον τρόπο επιβαρύνει τον οργανισμό του περισσότερο και υπάρχει περίπτωση να οδηγηθεί σε overdose», σημειώνει ίδιος.  

«Είναι ώρα να εφαρμόσουμε βέλτιστες πρακτικές όπως η χορήγηση διαμορφίνης -δηλαδή φαρμακευτικής ηρωίνης- σε όσους δεν συγκρατούνται στα προγράμματα υποκατάστασης. Είναι κάτι που εφαρμόζεται με επιτυχία  σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες και στον Καναδά», τονίζει ο Μάριος Ατζέμης. Ο ίδιος ανήκει σε εκείνους που πιστεύουν ότι η απαγόρευση των ναρκωτικών ουσιών γεννάει πολλά προβλήματα και  δίνει τους χρήστες βορά στους διακινητές:

«Όσο οι ουσίες παραμένουν απαγορευμένες και οι άνθρωποι είναι στο έλεος σκληρών αστυνομικών και αδίστακτων διακινητών, κινδυνεύουν. Πρέπει κάποια στιγμή να αναλογιστούν όλοι -απαλλαγμένοι από προκαταλήψεις και αγκυλώσεις- τις ολέθριες συνέπειες της ναρκοαπαγόρευσης και το τι αυτή γεννάει. Γιατί όπως λέει και ένα παλιό σύνθημα, αυτό που γεννάει είναι τάφους για τους χρήστες και βίλες για τους εμπόρους».

Οι ειδικοί συμφωνούν ότι είναι ώρα να φέρουμε στο επίκεντρο των πολιτικών για τα ναρκωτικά την ίδια τη θιγόμενη κοινότητα, ενεργούς και πρώην χρήστες και οργανώσεις ομότιμων που δρουν στον δρόμο. Γεγονός είναι ότι χρειάζεται να παρθούν περαιτέρω στοχευμένα μέτρα, αν θέλουμε να μη χαθούν κι άλλες ζωές που θα μπορούσαν να έχουν σωθεί.

Όταν τα ποσοστά θνησιμότητας στις δύο μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας είναι σταθερά αυξανόμενα, την τελευταία τετραετία και έχουμε δεύτερο ξέσπασμα επιδημίας HIV στους χρήστες ναρκωτικών –στη Θεσσαλονίκη αυτήν τη φορά– μέσα στην ίδια δεκαετία, δεν υπάρχει χώρος και χρόνος για αγκυλώσεις και επικίνδυνα στερεότυπα που διαιωνίζονται.

Κάνε subscribe στο YouTube – VICE Greece.

Περισσότερα από το VICE

Η Μαρία Διηγείται τη Φρικτή Εμπειρία της Παράνομης Άμβλωσης στην Πολωνία

Φωτογραφίες Δείχνουν Ναρκωτικά Αξίας Μισού Δισεκατομμυρίου να Γίνονται Καπνός

«Είδα Όλη μου την Ιστορία σε Flashback» - Ένας Πρώην Κρατούμενος Περιγράφει τις Τελευταίες Στιγμές στη Φυλακή

Ακολουθήστε το VICE σε Facebook, Instagram και Twitter.