Φωτογραφία από το άρθρο του VICE «Το Πολυτεχνείο Όπως Καταγράφηκε από το Αστυνομικό Ρεπορτάζ της Εποχής»
Στα τέλη του 2010, ο Ιάσονας Χανδρινός ξεκίνησε να συλλέγει τις πρώτες μαρτυρίες από την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στόχος του ήταν να ανασυνθέσει το ιστορικό γεγονός, μέσα από τις αναμνήσεις όσων το έζησαν. Γεωγραφικά δεν περιορίστηκε στο κτίριο ή στον προαύλιο χώρο του Πολυτεχνείου: Μελέτησε τους γύρω δρόμους και την ευρύτερη γειτονιά. Αντίστοιχα, διευρυμένη ήταν και η ανθρωπογεωγραφία των συνεντεύξεων: δεν κατέγραψε μόνο τις αφηγήσεις των φοιτητών που συμμετείχαν στην εξέγερση, αλλά και εκείνες εργατών, μαθητών και αυτόπτων μαρτύρων.
Ιάσονας Χανδρινός: Ως γεγονός και ως ιστορική μνήμη, το Πολυτεχνείο υπάρχει μέσα σε όλους μας. Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι το αγνοεί ως συμβάν. Ακόμη κι αν δεν πάτησες ποτέ σου στη σχολική γιορτή ή η σχέση σου με την ιστορία βρίσκεται σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να μην ξεχωρίζεις τον Αθανάσιο Διάκο από τον Χαρίλαο Τρικούπη, δεν μπορεί να μη γνωρίζεις έστω και θολά ότι κάποτε κάποιοι φοιτητές κλείστηκαν στο Πολυτεχνείο για να αγωνιστούν εναντίον της Χούντας, ότι ένα άρμα μάχης έριξε την πύλη και σκοτώθηκαν άνθρωποι. Πρόκειται για μια ιστορία με τεράστια επιδραστικότητα, προφανώς λόγω του ισχυρού συμβολισμού της (άοπλη εξέγερση εναντίον ανελεύθερου καθεστώτος), ο οποίος πιστεύω ότι παραμένει αναλλοίωτος, όσο κι αν έχει τυποποιηθεί ή φθαρεί μέσα από επετειακές κενολογίες. Τον εισέπραξα κι εγώ, ως κάποιος που γεννήθηκε μια δεκαετία μετά.Πώς επέλεξες και κατόπιν, αναζήτησες αυτούς τους ανθρώπους; Μπορείς να μας δώσεις κάποιες λεπτομέρειες για τον τρόπο που έκανες την έρευνα;
Είχα το ίδιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει κάθε έρευνα η οποία προεμπεριέχει συνεντεύξεις: Ποιον θέλω να ρωτήσω και πού θα τον βρω. Δούλεψε πάρα πολύ το «από στόμα σε στόμα». Πολλοί από τους αφηγητές γνωρίζονται μεταξύ τους από εκείνη την εποχή και πολύ συχνά ο ένας με παρέπεμπε στον άλλον, ανοίγοντας απλώς την τηλεφωνική του ατζέντα. Μπορείς να πεις ότι στο βιβλίο αναβιώνουν κατά κάποιο τρόπο οι φοιτητοπαρέες και η «μασονία» των παλιών συναγωνιστών.Σε άλλες περιπτώσεις χρειάστηκε επινοητικότητα. Δυο-τρεις ανθρώπους που τραυματίστηκαν από σφαίρες, τους εντόπισα από τις πληροφορίες τηλεφωνικού καταλόγου του ΟΤΕ. Είχα ξεχωρίσει τα ονόματά τους στα πρακτικά της Δίκης του Πολυτεχνείου το 1975, όπου είχαν καταθέσει ως μάρτυρες κατηγορίας. Ήθελα οπωσδήποτε να έχω τη μαρτυρία τους. Έμοιαζε με ψάξιμο στα τυφλά και είχε πλάκα. Σε όποιον σήκωνε το ακουστικό έλεγα «συγγνώμη, μη με βρίσετε αλλά είστε ο τάδε που τραυματίστηκε στο Πολυτεχνείο;». Κατά τα άλλα, στο βιβλίο μιλούν οικογενειακοί φίλοι, γονείς φίλων και γνωστών, άνθρωποι από το παρελθόν που ανακάλεσα στη μνήμη μου ότι είχαν εμπειρία ή συμμετοχή στα γεγονότα, π.χ. ο καθηγητής φυσικής μου στο Λύκειο. Γενικά όταν ασχολείσαι συστηματικά με κάτι, οι κεραίες σου απλώνονται σε διάφορες κατευθύνσεις. Βοηθά πολύ και το διαδικτυακό σύμπαν. Ας πούμε έναν αφηγητή εντόπισα από μια σχετική ανάρτηση στο Facebook.Και κάτι που θέλω να συμπληρώσω: Όταν ακούς μια ενθύμηση, εκ των πραγμάτων δεν μπορείς να τη διασταυρώσεις σε όλες τις λεπτομέρειές της. Από τη στιγμή πoυ καταλήγεις -διότι έχεις γνώμη και υποτίθεται είσαι διαβασμένος πριν τη συνέντευξη- πως ο συνομιλητής σου δεν λέει ψέματα ή χονδροειδείς ανακρίβειες, αφήνεις υποχρεωτικά το ένστικτό σου να λειτουργήσει ελπίζοντας ότι και ο αναγνώστης θα συμμεριστεί την επιφύλαξη με την οποία πάντοτε πρέπει να διαβάζουμε προφορικό υλικό μαρτυριών.
VICE Video: Όμορφες Όλες
Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.
Ποιες αφηγήσεις για το Πολυτεχνείο πιστεύεις ότι ανατρέπει το βιβλίο σου και σε ποιες διαπιστώσεις κατέληξες εσύ προσωπικά, όταν το ολοκλήρωσες;
Δεν νομίζω ότι ανατρέπεται κάτι. Απλώς προστίθενται αρκετές ψηφίδες σε ένα γεγονός το οποίο νομίζουμε ότι κατέχουμε πλήρως, αλλά στην ουσία το προσλαμβάνουμε κάπως αφηρημένα, κυρίως μέσα από μια σταθερά επαναλαμβανόμενη «σκηνογραφία»: το κατειλημμένο Πολυτεχνείο με τα λάβαρα, τις σημαίες και τα συνθήματα στις κολώνες, το τανκ που ρίχνει την πύλη σε ένα κινηματογραφικό πλάνο σκοτεινό και κουνημένο, νεκροί και τραυματίες που συχνά δεν έχουν όνομα ή αμφισβητούνται κιόλας. Ήθελα οπωσδήποτε να δώσω πρόσωπο -ή μάλλον πρόσωπα- σε όλη αυτή τη «φλου» μεγάλη εικόνα (εξού και οι μαρτυρίες είναι επώνυμες κι έχουν κάποια έκταση, δεν αποτελούν «τσόντες») και να φέρω στο ίδιο βιβλίο πτυχές των γεγονότων που σχεδόν ποτέ δεν μπαίνουν στο ίδιο πραγματολογικό πλαίσιο συζήτησης: Όχι μόνο το Πολυτεχνείο αλλά και οι γύρω δρόμοι. Όχι μόνο το οργανωμένο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, αλλά και ο «χύμα» κόσμος. Όχι μόνο οι τρεις μέρες της εξέγερσης, αλλά και το πριν και το μετά. Όχι μόνο το βίωμα, αλλά και ο απόηχος. Επιδίωξα να δω την εξέγερση ταυτόχρονα με τα μάτια φοιτητών, μαθητών, εργατών, στρατιωτών, ανδρών και γυναικών. Να καταλάβω την έκταση και την ένταση των γεγονότων σε μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διάμετρο, με την τοπογραφική και βιωματική έννοια της λέξης.Από τις μαρτυρίες που συνέλεξες, υπήρξε κάποια που ξεχώρισες;
Θα ξεχώριζα για μια σειρά λόγων τη μαρτυρία του Παναγιώτη Πατρέλλη, ο οποίος τη νύχτα της Παρασκευής πυροβολήθηκε έξω από το Υπουργείο Δημόσιας Τάξεως (το σημερινό Εργατικό Κέντρο Αθηνών) στο τρίγωνο Μάρνη, Αβέρωφ και Γ’ Σεπτεμβρίου, εκεί δηλαδή που έγινε το μεγαλύτερο μακελειό. Τον σημάδεψε ένα μέλος της τότε φασιστικής οργάνωσης «4η Αυγούστου» με πολεμικό όπλο από την ταράτσα, ονόματι Ηλίας Τσιαπούρης. Δικάστηκε ερήμην για δύο φόνους και πολλές απόπειρες ανθρωποκτονίας και πέθανε σε ένα περίεργο τροχαίο στην Κολομβία δέκα χρόνια μετά. Εκτός από τις σπάνιες εικόνες «μάχης» που μας προσφέρει η συγκεκριμένη αφήγηση και που δεν είναι συνηθισμένες όταν ανακαλούμε το γεγονός –οδοφράγματα, δακρυγόνα, πετροπόλεμος με αστυνομικούς–, μας βοηθά να ψηλαφίσουμε κι αυτό το σκοτεινό κι αφηρημένο πράγμα που λέγεται «παρακράτος».Γιατί είναι σημαντική για σένα η διατήρηση της μνήμης;
Η σύγχρονη ιστοριογραφία ασχολείται έντονα με τη μνήμη. Συνολικά οι κοινωνικές επιστήμες, εδώ και πολλές δεκαετίες, έχουν προχωρήσει πολύ πιο μακριά από την παραδοσιακή αντίληψη της «αντικειμενικής» πραγμάτευσης και των γεγονοτολογικών καταγραφών. Πλέον δεν διερευνούμε μόνο τα γεγονότα μέσα από πρωτογενείς πηγές (αρχεία κλπ) αλλά και τον τρόπο –ή μάλλον τους τρόπους– με τους οποίους ανακαλούμε τα περασμένα, είτε ως άτομα είτε ως κοινωνίες. Το παρελθόν δεν είναι στατικό. Βρίσκεται σε μια συνεχή ανασημασιοδότηση. Ενεργοποιείται όταν επιστρέφουμε σε αυτό με νέα κάθε φορά ερωτήματα. Κάποτε, για παράδειγμα, ήταν αδιανόητο να συζητηθεί ο δοσιλογισμός στην Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής. Σήμερα δεν προλαβαίνουμε να διαβάζουμε βιβλία για το θέμα. Έτσι εξελίσσεται μια κοινωνία: θυμάται αλλά με τρόπο δυναμικό και πάντα σε διαφορετικό, ανάλογα με τις αναζητήσεις της ενεστώτα χρόνο. Η μνήμη δεν αφορά ποτέ μόνο το παρελθόν. Είναι παροντικό διακύβευμα.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Η έρευνα, η συλλογή του υλικού και η καταγραφή του διήρκεσε σχεδόν δέκα χρόνια. Τελικά, τον Νοέμβριο του 2019 εκδόθηκε το βιβλίο με τον τίτλο «Όλη Νύχτα Εδώ» (εκδόσεις Καστανιώτη), το οποίο περιλαμβάνει 84 προφορικές μαρτυρίες από την εξέγερση του Πολυτεχνείου.Επικοινωνήσαμε με τον συγγραφέα του βιβλίου, Ιάσονα Χανδρινό, και τον ρωτήσαμε για τους ανθρώπους που γνώρισε γράφοντας το βιβλίο, για τους τρόπους που τους προσέγγισε και για τη διατήρηση της μνήμης.VICE: Γιατί επέλεξες την εξέγερση του Πολυτεχνείου ως ιστορικό γεγονός;
Ιάσονας Χανδρινός: Ως γεγονός και ως ιστορική μνήμη, το Πολυτεχνείο υπάρχει μέσα σε όλους μας. Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι το αγνοεί ως συμβάν. Ακόμη κι αν δεν πάτησες ποτέ σου στη σχολική γιορτή ή η σχέση σου με την ιστορία βρίσκεται σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να μην ξεχωρίζεις τον Αθανάσιο Διάκο από τον Χαρίλαο Τρικούπη, δεν μπορεί να μη γνωρίζεις έστω και θολά ότι κάποτε κάποιοι φοιτητές κλείστηκαν στο Πολυτεχνείο για να αγωνιστούν εναντίον της Χούντας, ότι ένα άρμα μάχης έριξε την πύλη και σκοτώθηκαν άνθρωποι. Πρόκειται για μια ιστορία με τεράστια επιδραστικότητα, προφανώς λόγω του ισχυρού συμβολισμού της (άοπλη εξέγερση εναντίον ανελεύθερου καθεστώτος), ο οποίος πιστεύω ότι παραμένει αναλλοίωτος, όσο κι αν έχει τυποποιηθεί ή φθαρεί μέσα από επετειακές κενολογίες. Τον εισέπραξα κι εγώ, ως κάποιος που γεννήθηκε μια δεκαετία μετά.Πώς επέλεξες και κατόπιν, αναζήτησες αυτούς τους ανθρώπους; Μπορείς να μας δώσεις κάποιες λεπτομέρειες για τον τρόπο που έκανες την έρευνα;
Είχα το ίδιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει κάθε έρευνα η οποία προεμπεριέχει συνεντεύξεις: Ποιον θέλω να ρωτήσω και πού θα τον βρω. Δούλεψε πάρα πολύ το «από στόμα σε στόμα». Πολλοί από τους αφηγητές γνωρίζονται μεταξύ τους από εκείνη την εποχή και πολύ συχνά ο ένας με παρέπεμπε στον άλλον, ανοίγοντας απλώς την τηλεφωνική του ατζέντα. Μπορείς να πεις ότι στο βιβλίο αναβιώνουν κατά κάποιο τρόπο οι φοιτητοπαρέες και η «μασονία» των παλιών συναγωνιστών.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
VICE Video: Όμορφες Όλες
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Ποιες αφηγήσεις για το Πολυτεχνείο πιστεύεις ότι ανατρέπει το βιβλίο σου και σε ποιες διαπιστώσεις κατέληξες εσύ προσωπικά, όταν το ολοκλήρωσες;
Δεν νομίζω ότι ανατρέπεται κάτι. Απλώς προστίθενται αρκετές ψηφίδες σε ένα γεγονός το οποίο νομίζουμε ότι κατέχουμε πλήρως, αλλά στην ουσία το προσλαμβάνουμε κάπως αφηρημένα, κυρίως μέσα από μια σταθερά επαναλαμβανόμενη «σκηνογραφία»: το κατειλημμένο Πολυτεχνείο με τα λάβαρα, τις σημαίες και τα συνθήματα στις κολώνες, το τανκ που ρίχνει την πύλη σε ένα κινηματογραφικό πλάνο σκοτεινό και κουνημένο, νεκροί και τραυματίες που συχνά δεν έχουν όνομα ή αμφισβητούνται κιόλας. Ήθελα οπωσδήποτε να δώσω πρόσωπο -ή μάλλον πρόσωπα- σε όλη αυτή τη «φλου» μεγάλη εικόνα (εξού και οι μαρτυρίες είναι επώνυμες κι έχουν κάποια έκταση, δεν αποτελούν «τσόντες») και να φέρω στο ίδιο βιβλίο πτυχές των γεγονότων που σχεδόν ποτέ δεν μπαίνουν στο ίδιο πραγματολογικό πλαίσιο συζήτησης: Όχι μόνο το Πολυτεχνείο αλλά και οι γύρω δρόμοι. Όχι μόνο το οργανωμένο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, αλλά και ο «χύμα» κόσμος. Όχι μόνο οι τρεις μέρες της εξέγερσης, αλλά και το πριν και το μετά. Όχι μόνο το βίωμα, αλλά και ο απόηχος. Επιδίωξα να δω την εξέγερση ταυτόχρονα με τα μάτια φοιτητών, μαθητών, εργατών, στρατιωτών, ανδρών και γυναικών. Να καταλάβω την έκταση και την ένταση των γεγονότων σε μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διάμετρο, με την τοπογραφική και βιωματική έννοια της λέξης.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Θα ξεχώριζα για μια σειρά λόγων τη μαρτυρία του Παναγιώτη Πατρέλλη, ο οποίος τη νύχτα της Παρασκευής πυροβολήθηκε έξω από το Υπουργείο Δημόσιας Τάξεως (το σημερινό Εργατικό Κέντρο Αθηνών) στο τρίγωνο Μάρνη, Αβέρωφ και Γ’ Σεπτεμβρίου, εκεί δηλαδή που έγινε το μεγαλύτερο μακελειό. Τον σημάδεψε ένα μέλος της τότε φασιστικής οργάνωσης «4η Αυγούστου» με πολεμικό όπλο από την ταράτσα, ονόματι Ηλίας Τσιαπούρης. Δικάστηκε ερήμην για δύο φόνους και πολλές απόπειρες ανθρωποκτονίας και πέθανε σε ένα περίεργο τροχαίο στην Κολομβία δέκα χρόνια μετά. Εκτός από τις σπάνιες εικόνες «μάχης» που μας προσφέρει η συγκεκριμένη αφήγηση και που δεν είναι συνηθισμένες όταν ανακαλούμε το γεγονός –οδοφράγματα, δακρυγόνα, πετροπόλεμος με αστυνομικούς–, μας βοηθά να ψηλαφίσουμε κι αυτό το σκοτεινό κι αφηρημένο πράγμα που λέγεται «παρακράτος».Γιατί είναι σημαντική για σένα η διατήρηση της μνήμης;
Η σύγχρονη ιστοριογραφία ασχολείται έντονα με τη μνήμη. Συνολικά οι κοινωνικές επιστήμες, εδώ και πολλές δεκαετίες, έχουν προχωρήσει πολύ πιο μακριά από την παραδοσιακή αντίληψη της «αντικειμενικής» πραγμάτευσης και των γεγονοτολογικών καταγραφών. Πλέον δεν διερευνούμε μόνο τα γεγονότα μέσα από πρωτογενείς πηγές (αρχεία κλπ) αλλά και τον τρόπο –ή μάλλον τους τρόπους– με τους οποίους ανακαλούμε τα περασμένα, είτε ως άτομα είτε ως κοινωνίες. Το παρελθόν δεν είναι στατικό. Βρίσκεται σε μια συνεχή ανασημασιοδότηση. Ενεργοποιείται όταν επιστρέφουμε σε αυτό με νέα κάθε φορά ερωτήματα. Κάποτε, για παράδειγμα, ήταν αδιανόητο να συζητηθεί ο δοσιλογισμός στην Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής. Σήμερα δεν προλαβαίνουμε να διαβάζουμε βιβλία για το θέμα. Έτσι εξελίσσεται μια κοινωνία: θυμάται αλλά με τρόπο δυναμικό και πάντα σε διαφορετικό, ανάλογα με τις αναζητήσεις της ενεστώτα χρόνο. Η μνήμη δεν αφορά ποτέ μόνο το παρελθόν. Είναι παροντικό διακύβευμα.
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Περισσότερα από το VICE«Σήμερα Έσπασα Τρία Κεφάλια» - Ο Έλληνας Νεοναζί του Charlottesville«Φωτογράφισε τους Μώλωπες στο Σώμα σου» - Οδηγός Φυγής Από μια Βίαιη ΣχέσηΛένε πως τα Καλά Παιδιά σαν τον Αναστάσιο Ράμμο Δεν ΚλαίνεΓια τα καλύτερα θέματα του VICE Greece, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο Newsletter μας.